Chiến tranh đã lùi xa, nhưng những ký ức khốc liệt và hào hùng của nó đã được khắc ghi trong những thước phim, những bức ảnh, từng dòng tin và bài viết đi vào lịch sử.
Đó là những di sản vô giá in đậm dấu ấn của biết bao phóng viên, nhà báo - những "chiến sĩ trên mặt trận tư tưởng-văn hóa" đã không màng đến sự sinh tử của bản thân, xông pha trên các mặt trận để trở thành cầu nối giữa chiến trường và hậu phương, giữa sự thật và công lý.
Những người "chép sử bằng máu trong lửa đạn"
Không phải ngẫu nhiên mà nghề báo được xếp vào một trong những nghề nguy hiểm. Để hoạt động nghề nghiệp, nhiều nhà báo đã phải tự nguyện trả giá bằng chính sinh mạng mình. Đối với nền báo chí cách mạng Việt Nam, sự thật khắc nghiệt ấy đã được chứng minh qua nhiều thập kỷ, bởi hiếm có nơi nào trên trên thế giới mà những nhà báo hy sinh vì dân tộc mình lại nhiều đến thế, lại xúc động và hào hùng đến thế.
Chủ tịch Hồ Chí Minh không những là nhà báo mà còn là độc giả tích cực của báo chí trong nước và thế giới. Bác tự rèn mình một phong cách đọc báo đều đặn, nghiêm túc. Trong ảnh: Trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp ở Việt Bắc, Chủ tịch Hồ Chí Minh dành thời gian đọc sách, báo. Ảnh: TTXVN
Chặng đường vẻ vang một thế kỷ qua của báo chí cách mạng Việt Nam được mở đầu bằng sự kiện Lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc sáng lập báo Thanh Niên vào ngày 21/6/1925. Sau khi ra đời, báo Thanh niên đã hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ truyền bá tư tưởng cách mạng tới đông đảo các tầng lớp nhân dân, giai cấp công nhân, góp phần chuẩn bị về chính trị, tư tưởng, tổ chức và đạo đức cho sự ra đời của Đảng Cộng sản Việt Nam.
Tiếp nối truyền thống của Thanh niên, các ấn phẩm như Tạp chí Đỏ, Tranh đấu, Dân chúng, Việt Nam Độc lập, Cờ giải phóng... lần lượt ra đời, hoạt động dưới nhiều hình thức, từ công khai, nửa công khai đến bí mật, tùy theo từng thời kỳ lịch sử, bất chấp sự kiểm soát và đàn áp khốc liệt của chính quyền thực dân phong kiến.
Trong kháng chiến chống thực dân Pháp (1946-1954), nhiều tờ báo ra đời ở chiến khu, trong đó nổi bật có Quân đội nhân dân, Nhân dân... Hai cơ quan báo chí là Thông tấn xã Việt Nam và Đài Tiếng nói Việt Nam cũng ra đời trong giai đoạn này, trở thành những "mũi nhọn thông tin" của kháng chiến, mang tiếng nói của Đảng và Nhân dân vang xa, cổ vũ niềm tin và ý chí của toàn dân tộc trong những năm tháng cam go nhất.
Thấm nhuần sâu sắc huấn thị của Chủ tịch Hồ Chí Minh, "Cán bộ báo chí cũng là chiến sĩ cách mạng. Cây bút, trang giấy là vũ khí sắc bén của họ", đông đảo nhà báo đã vượt qua sự khắc nghiệt, "mưa bom, bão đạn" của chiến tranh, "vừa cầm bút, vừa cầm súng" để làm báo và chiến đấu. Họ có mặt ở những nơi nóng bỏng nhất của cuộc chiến đấu, cùng sống, cùng chiến đấu với bộ đội và nhân dân, ghi lại các sự kiện như những nhân chứng lịch sử. Trong không khí sục sôi cứu nước, các nhà báo đã thể hiện tinh thần hy sinh cao cả. Từ những nhà văn, nhà thơ nổi tiếng như Nam Cao, Ngô Tất Tố, Thôi Hữu, Thâm Tâm, Trần Mai Ninh đến những anh Vệ quốc quân Trần Đăng, Hồng Nguyên, tất cả đều hăng hái xung vào đội quân báo chí cách mạng. Họ không chỉ viết tin, viết bài mà còn tự xếp chữ và kiêm luôn công việc phát hành đến tay người đọc. Những tờ báo không hoa văn đẹp đẽ nhưng nóng hổi tin tức thời sự, chiến sự, trở thành nguồn tin tin cậy của Đảng và nhân dân. Chúng là lời hiệu triệu, cổ vũ tinh thần chiến sĩ đồng bào cả nước hăng hái kháng chiến, kiến quốc. Đó cũng là tiếng nói chân thật của dân tộc, là những thông tin chính xác góp phần giúp bạn bè quốc tế hiểu đúng về cuộc chiến tranh tại Việt Nam.
Bút tích của Chủ tịch Hồ Chí Minh sửa bản tin của Thông tấn xã Việt Nam (1956). Ảnh: Tư liệu TTXVN
Trong kháng chiến chống đế quốc Mỹ, báo chí ở hai miền Nam-Bắc tiếp tục phát huy vai trò đặc biệt quan trọng. Tại miền Bắc, báo chí tuyên truyền công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội, củng cố hậu phương lớn cho tiền tuyến miền Nam. Tại miền Nam, trong điều kiện hoạt động đầy hiểm nguy, báo chí cách mạng vẫn kiên cường bám đất, bám dân, đưa tiếng nói kháng chiến lan tỏa trong lòng đô thị và vùng tạm chiếm, vạch trần âm mưu, tội ác chiến tranh của quân xâm lược và bè lũ tay sai, giương cao ngọn cờ chính nghĩa của nhân dân Việt Nam. Hàng nghìn thanh niên nam nữ làm công tác báo chí đã tham gia cuộc chiến thầm lặng bằng ngòi bút, máy ảnh, máy quay, điện đài dưới bom đạn, hóa chất độc hại và các cuộc bố ráp, vây càn của địch. Có bao tác phẩm đã phải đánh đổi bằng cả cuộc đời người phóng viên, cùng bao chiến công âm thầm khác của những người làm công tác hậu cần, in, phát hành… để đảm bảo dòng tin được thông suốt. Bằng lòng quả cảm, những người làm báo đã thông tin chính xác, kịp thời tình hình từ các chiến trường, từ đó động viên, cổ vũ quân và dân ta lao động sản xuất, chiến đấu và chiến thắng.
Thắng lợi của kháng chiến là vô cùng lớn lao, nhưng những mất mát, hy sinh cũng không hề nhỏ. Trong hai cuộc kháng chiến trường kỳ của dân tộc, đã có hơn 500 nhà báo-chiến sĩ cách mạng đã ngã xuống khi làm nhiệm vụ, để lại trang viết còn dang dở, tấm phim chưa kịp tráng, bản thảo chưa kịp in. Nhà báo Trần Kim Xuyến, nguyên Phó Giám đốc Nha Thông tin Việt Nam (trực tiếp phụ trách Việt Nam thông tấn xã, nay là Thông tấn xã Việt Nam) là một trong những nhà báo đầu tiên hy sinh anh dũng trên chiến trường năm 1947. Nhà văn Nam Cao, nổi tiếng từ trước cách mạng với truyện ngắn Chí Phèo, tiểu thuyết Sống mòn, là Thư ký tòa soạn báo Tiên Phong, Cứu Quốc, Văn Nghệ, cũng hy sinh khi đi công tác ở vùng địch hậu Ninh Bình năm 1951. Họ là hình ảnh tiêu biểu của các nhà báo thuộc thế hệ đầu tiên đến với cách mạng và đã ngã xuống trong tư thế người chiến sĩ cầm bút.
Trong cuộc đời hoạt động cách mạng, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã viết trên 2.000 bài báo và gần 300 bài thơ, 500 trang truyện và ký, với nhiều bút danh khác nhau. Trong ảnh: Báo “Việt Nam độc lập” do Chủ tịch Hồ Chí Minh sáng lập được phát hành ở khu giải phóng Việt Bắc, ra số đầu tiên ngày 10/4/1945. Ảnh: Tư liệu TTXVN
Các phóng viên tác nghiệp ở chiến trường, họ không chỉ cầm bút, cầm máy ảnh, họ còn trực tiếp cầm súng, có nhà báo bắn cháy hai xe bọc thép của địch trước khi hy sinh, có phóng viên thường trú đã được phong "dũng sĩ diệt Mỹ". Sau mỗi nhiệm vụ vinh quang, danh sách những nhà báo-liệt sỹ cũng ngày một dài thêm, chưa kể các nhà báo bị thương, bị nhiễm chất độc da cam, mang di tật suốt đời. Chỉ tính riêng Việt Nam Thông tấn xã, nay là Thông tấn xã Việt Nam, đã có hơn 260 nhà báo ngã xuống trên chiến trường. Nhà báo Trần Mai Hưởng (Nguyên Tổng Giám đốc Thông tấn xã Việt Nam) cho biết: "Không một chiến trường nào, không một chiến dịch lớn nào, không có địa bàn nào không có phóng viên Thông tấn xã. Ở Tây Nguyên, có những địa bàn của của Thông tấn xã Giải phóng bị xóa sổ 3 lần, hy sinh tất cả, rồi những người mới lại bắt đầu, đảm bảo những dòng tin, những bức ảnh...". Và cũng ít ai biết rằng, hai phóng viên Việt Nam Thông tấn xã đã ngã xuống cùng với liệt sĩ Phan Thị Ràng, tức chị Sứ, nhân vật trong truyện Hòn Đất của nhà văn Anh Đức. Những ghi chép của các anh đã được điện ra Hà Nội, để những thông tin về người con gái và vùng đất kiên cường đó đến được với công chúng, làm nguyên liệu cho nhà văn… Sự mất mát quá lớn, nhưng cũng chính sự hy sinh này đã góp phần tạo nên sức mạnh của nền Báo chí Cách mạng Việt Nam, giáo dục và tôi luyện các nhà báo, hình thành phẩm chất và phong cách của những nhà báo cách mạng.
Truyền lửa cho thế hệ hôm nay và mai sau
Nhà báo, liệt sĩ Lê Đình Dư, một nhà báo-chiến sĩ, từng tham gia tác nghiệp tại Điện Biên Phủ và nhiều chiến trường khác, đã khẳng định: "Người chiến sĩ có thể đứng bắn, quỳ bắn, nằm bắn, còn phóng viên chỉ có quyền đứng thẳng trên chiến hào, dùng vũ khí là máy ảnh, bút máy để ghi lại chiến công của đồng đội và tội ác của quân thù". Tinh thần chiến đấu dũng cảm, kiên cường của ông và nhiều nhà báo khác đã trở thành tấm gương sáng chói cho những nhà báo hiện tại và tương lai.
Ngày nay, đội ngũ người làm báo cách mạng lớn mạnh hơn, ngày càng vững vàng về bản lĩnh chính trị, giỏi chuyên môn nghiệp vụ, điều kiện hoạt động nghề nghiệp thuận lợi hơn, các công cụ, thiết bị hỗ trợ quy chuẩn và hiện đại hơn. Nhưng dù thời đại có thay đổi, tinh thần của những người tiền bối vẫn mãi là "ngọn lửa" thiêng liêng soi đường cho thế hệ những người làm báo hôm nay. Trong vị thế mới, những phóng viên, nhà báo tiếp tục là những người lính xung kích trên mặt trận văn hóa tư tưởng, tôn vinh kịp thời những điển hình hay, gương việc tốt, đồng thời phát hiện, phê phán, vạch trần những thói hư tật xấu, gióng lên những hồi chuông cảnh tỉnh về những tiêu cực, suy thoái trong xã hội. Không quản hiểm nguy, nhiều nhà báo và cơ quan báo chí đã dấn thân điều tra, kiên trì theo đuổi đến cùng để làm rõ những sai phạm, góp phần làm trong sạch bộ máy, bảo vệ công lý, giữ gìn kỷ cương, phép nước, củng cố niềm tin của nhân dân với Đảng và Nhà nước. Đây chính là minh chứng sống động cho tinh thần quả cảm, trách nhiệm xã hội và lòng trung thành với lý tưởng cách mạng của những chiến sĩ trên mặt trận thông tin trong kỷ nguyên phát triển mới.
Ảnh tư liệu: Nhà báo Lê Đình Dư (phải) cùng đồng nghiệp tại chiến trường Quảng Trị
Và những thành quả ấy không chỉ được xã hội ghi nhận mà còn được tôn vinh xứng đáng qua các Giải Báo chí quốc gia, Giải báo chí toàn quốc về xây dựng Đảng, về phòng, chống tham nhũng, lãng phí, về thông tin đối ngoại... Trong số những tác giả đoạt giải, ngày càng xuất hiện nhiều gương mặt nhà báo trẻ, trí tuệ, bản lĩnh và giàu lý tưởng. Họ đại diện cho lớp người làm báo hiện đại nhưng vẫn giữ vững truyền thống báo chí cách mạng mà Chủ tịch Hồ Chí Minh đã khai sinh và truyền cảm hứng cách đây một thế kỷ.
Tại Lễ trao Giải báo chí toàn quốc về xây dựng Đảng - Giải "Búa liềm vàng" lần thứ IX năm 2024, Tổng Bí thư Tô Lâm chỉ đạo: "Kỷ nguyên mới cũng đặt ra yêu cầu nhiệm vụ mới, cao hơn đối với báo chí cách mạng, đòi hỏi báo chí cũng phải phát triển tương xứng, vươn mình cùng dân tộc, xứng tầm nền báo chí chuyên nghiệp, nhân văn, hiện đại", vừa thể hiện sự kỳ vọng, vừa là mệnh lệnh chính trị, là lời hiệu triệu mỗi người làm báo, mỗi cơ quan báo chí cần phải đổi mới toàn diện tư duy, phương thức hoạt động và tổ chức bộ máy. Trong dòng chảy không ngừng của thời đại số, báo chí cách mạng Việt Nam không đứng ngoài cuộc mà đang tích cực đổi mới để thích nghi và dẫn dắt. Và ở trung tâm của sự đổi mới ấy, không ai khác, chính là những người làm báo - những "chiến sĩ" trên "mặt trận" tư tưởng và văn hóa. Trên chặng đường phát triển mới, đội ngũ những người làm báo tiếp tục kiên định với mục tiêu cao cả "phụng sự Tổ quốc, phục vụ Nhân dân". Họ không ngừng đổi mới tư duy, ứng dụng mạnh mẽ công nghệ, thúc đẩy chuyển đổi số trong báo chí, từng bước nâng cao chất lượng thông tin và hiệu quả truyền thông. Đồng thời, mỗi nhà báo luôn rèn luyện, nâng cao năng lực chuyên môn, giữ vững bản lĩnh chính trị, đạo đức nghề nghiệp, phát huy tinh thần trách nhiệm xã hội, góp phần xây dựng nền báo chí cách mạng Việt Nam hiện đại, nhân văn và giàu bản sắc.
