Trước khi chuyển chủ đề vũ khí Đông Sơn sang một loại hình đặc biệt thú vị khác là vũ khí đâm chém (dao găm, kiếm), tôi muốn dành buổi "rì rầm" hôm nay đề cập đến một loại vũ khí chém, bổ Đông Sơn mà rất nhiều người từng ngộ nhận là lưỡi cày. Theo tôi, đây là một lưu ý rất quan trọng mà tôi đã từng công bố năm 2017 trong Hội nghị thông báo hàng năm "Những phát hiện mới Khảo cổ học 2017".
1. Ngay từ ngày đầu bắt tay vào nghiên cứu văn hóa Đông Sơn 50 năm trước, lứa khảo cổ học trẻ chúng tôi đã bị cuốn hút vào dòng xoáy phát hiện và nghiên cứu nông cụ Đông Sơn như là một phương tiện bản lề để mở cánh cửa bí ẩn về kinh tế, văn hóa thời dựng nước. Liềm Gò Mun, dao hái Ngoại Độ và lưỡi cày hình tim Cổ Loa, cày cánh bướm Thanh Hóa trở thành biểu tượng di sản vật chất cho nền nông nghiệp buổi đầu dựng nước. Tôi đã viết bài dài về dao cắt lúa, Trịnh Sinh viết về liềm, vằng, còn Chử Văn Tần, Hoàng Văn Khoán, Ngô Đức Thịnh mải miết về những lưỡi cày và sức kéo Đông Sơn…
Nhưng rồi, càng hiểu sâu sắc về nghề lúa Đông Sơn và nhất là nghiên cứu đồ đồng Đông Sơn, tôi mới ngỡ ra hai điều. Thứ nhất, người Đông Sơn thực hành trồng và thu hoạch lúa trong một điều kiện đặc biệt thuận lợi, khi mà tương quan dân số với đất lúa phù sa hàng năm đạt mức tối ưu và luôn phát triển mở rộng một cách tự nhiên nhờ biển rút và lượng mưa nhiều, tăng bào mòn rừng núi đầu nguồn, tạo thành phù sa. Thứ hai, đồng Đông Sơn giá trị rất cao. Quan sát của Nguyễn Duy Hinh cho thấy để có một kilogram đồng nguyên liệu, người Đông Sơn cần công lao động để khai thác 1,6 tấn quặng cộng với hàng tấn củi lửa.
Vũ khí chém bổ dạng cánh bướm phổ biến ở vùng Thanh Nghệ (sưu tập bảo tàng Phạm Huy Thông, Kim Bôi, Hòa Bình)
Trong điều kiện thiên nhiên ưu đãi tương tự, nông dân đồng bằng sông Cửu Long thời trước và giá trị rất cao của đồng, thì nông nghiệp Đông Sơn không cần những nông cụ làm đất như lưỡi cày và nông dân Đông Sơn không thể dùng nông cụ kim loại đắt tiền như vậy để làm đất. Từ đó, kể từ hơn ba chục năm nay, trong phân loại đồ đồng Đông Sơn của tôi đã không có loại hình di vật "lưỡi cày đồng". Điều này cũng khiến tôi không quá lúng túng khi nhận ra: Cho đến nay, chúng ta mới chỉ phát hiện chừng 5 "liềm đồng" Đông Sơn, trong khi một người trồng lúa Đông Sơn đã phải nộp thuế vào khoảng trước, sau Công nguyên tới 700kg thóc mỗi năm! Nghề lúa Đông Sơn và thặng dư lúa Đông Sơn hoàn toàn có thật, có vẻ không quá vất vả lam lũ như điều sử sách từng ghi nhận "Lạc dân theo nước triều lên xuống mà làm".
2. Vì vậy, năm 1982, khi chúng ta may mắn ngẫu nhiên phát hiện trống Cổ Loa ở gò Mả Tre, bên trong đầy ắp hơn 200 hiện vật và phế liệu đồng (mảnh thạp, mảnh rìu… và nhiều nhất là 96 hiện vật hình"lưỡi cày hình tim") đã có nhiều công trình nghiên cứu nhao vào sưu tập "lưỡi cày" như thể gặp được hiện thân của "Thần Nông". Riêng tôi đã lẻ loi đi ngược lại trào lưu đó, đi tìm chức năng "phi sản xuất, phi nông nghiệp" cho những đồ đồng giá trị cao này (mỗi "lưỡi cày" đồng này nặng xấp xỉ 1kg), cũng như cho loại hình công cụ hình cánh bướm được gán là "lưỡi cày" phổ biến ở vùng Đông Sơn Thanh - Nghệ.
Vũ khí còn nguyên phần cán sơn mài trang trí đẹp với phần lưỡi đồng hình tim tương tự “lưỡi cày hình tim” Cổ Loa. Hiện vật khai quật ở khu mộ táng Yangfudou (Vân Nam, Trung Quốc). Ảnh chụp từ Báo cáo khai quật
Sự việc đã sáng tỏ vào năm 2002, tại Hội nghị Các nhà Khảo cổ học Đông Nam Á châu Âu (EurASEAA) họp ở Sigtuna (Thụy Điển), khi tôi nghe trình chiếu của tiến sĩ Jiang Zhilong đến từ Viện Khảo cổ học và Di sản Vân Nam (Trung Quốc) về kết quả khai quật khu mộ Yangfudou cách biên giới Việt Nam không xa.
Đây là khu mộ táng rất lớn có niên đại Điền - Đông Sơn. Nhờ chất đất nên rất nhiều mộ giữ nguyên được phần cán gỗ của các lưỡi kim loại đồng và quan tài cũng như đồ tùy táng gỗ, sơn mài. Trong số những lưỡi kim loại còn nguyên cán đó xuất hiện cả những hiện vật hình "lưỡi cày hình tim" vốn phát hiện nhiều ở cả văn hóa Điền lẫn Đông Sơn. Chúng được tra cán như một lưỡi vũ khí chém bổ, tức mặt cắt ngang thân hiện vật thẳng đứng đồng trục với cán giống kiểu lưỡi rìu chứ không nằm ngang như kiểu tra lưỡi cuốc, xẻng hay lưỡi cày. Nhiều hiện vật có kiểu dáng tương tự được trang trí rất tỉ mỉ trên bản lưỡi đồng, khẳng định vai trò một vũ khí hơn là một dụng cụ làm đất.
Hai hiện vật được cho là lưỡi cày phát hiện trong cùng khu mộ Yangfudou (Vân Nam Trung Quốc). Ảnh chụp từ Báo cáo khai quật www.sciencep.com
Tất nhiên, chúng ta đã từng chứng kiến sự chuyển hóa rất nhiều dụng cụ lao động thành vũ khí, như những lưỡi rìu, dao chặt chẳng hạn. Tuy nhiên, đặt trong bối cảnh Đông Sơn thì những lưỡi đồng hình tim đó dùng làm lưỡi cày đất làm ruộng thì quá ư xa xỉ và vô lý. Trong báo cáo khai quật Yangfudou có nhắc đến loại hình lưỡi cày đồng có cấu trúc tương tự vũ khí hình tim nói trên, nhưng phần vai mở rộng và chành ngang chứ không thuôn hình lá. Chúng chiếm số lượng rất ít bên cạnh một vài hiện vật dạng xẻng, cuốc. Phần cán gỗ không được sơn mài và trang trí. Có lẽ chỉ là những hiện vật biểu trưng mang tính lễ nghi, shaman chứ không thể coi như dụng cụ sản xuất thông thường được.
Việc phát hiện hàng trăm hiện vật còn nguyên cán gỗ cắm vào lưỡi kim loại từ khai quật ở Yangfudou đã giúp chúng ta nhận ra tính chất vũ khí của các lưỡi đồng - mà trong thực tế khai quật thường chỉ còn phần lưỡi kim loại thôi. Điều này ủng hộ giả thuyết mà tôi từng theo đuổi về chức năng các lưỡi hiện vật đồng Đông Sơn đa phần được dùng như vũ khí bên cạnh một số dùng trong nghề mộc, sơn… chứ rất hãn hữu dùng trong làm đất, nông nghiệp. Đó cũng là lý do tôi đã xếp những hiện vật đồng hình cánh bướm phát hiện ở vùng Thanh Nghệ thường được mặc định là lưỡi cày vào loại hình vũ khí chém bổ của thời Đông Sơn.
Trong các bài tới đây, chúng ta sẽ đi vào loại hình vũ khí đâm, chém chuyên dụng. Đó là những con dao găm và lưỡi kiếm điển hình của người Đông Sơn xưa.
(Còn tiếp)
"Để có một kilogram đồng nguyên liệu, người Đông Sơn cần công lao động để khai thác 1,6 tấn quặng cộng với hàng tấn củi lửa" - TS Nguyễn Việt.
