Quân bình giữa thức ăn và cơ thể con người
Nhằm đảm bảo hài hoà âm dương của thức ăn, người Việt phân biệt 5 mức âm dương của thức ăn theo Ngũ Hành, bao gồm: hàn (lạnh, âm nhiều, hành thuỷ), nhiệt (nóng, dương nhiều, hành hoả), ôn (ấm, dương ít, hành mộc), lương (mát, âm ít, hành kim) và bình (trung tính, hành thổ). Việc chế biến kết hợp giữa nguyên lý âm dương cùng sự đa dạng nguyên liệu từ tự nhiên đã tạo nên những món ăn bổ dưỡng, tinh tế trong ẩm thực Á Đông nói chung và ẩm thực Việt nói riêng.
Có câu rằng, "Con gà cục tác lá chanh/Con lợn ủn ỉn mua hành cho tôi/ Con chó khóc đứng khóc ngồi, bà ơi đi chợ mua tôi đồng giềng".
Việc kết hợp các loại gia vị của người Việt từ bao đời nay cũng tuân thủ theo luật âm dương bù trừ và chuyển hoá, kết hợp các thành phần chính phụ trong món ăn có sự cân bằng âm dương thuỷ hoả, đảm bảo thức ăn không chỉ ngon miệng mà còn có lợi cho sức khoẻ. Chẳng hạn rau răm là Nhiệt - Dương được ăn với trứng lộn là Hàn - Âm, vừa ngon miệng lại dễ tiêu hoá hay gừng, sả là Nhiệt - Dương có tác dụng, giải cảm, làm ấm cơ thể thường được sử dụng để chế biến với các thực phẩm mang tính hàn như cá, ốc,... nhằm cân bằng lại tính âm dương trong thức ăn.
Ốc mang tính hàn cao thường được nấu chung với gừng, sả mang tính nhiệt, vừa tạo nên món ăn ngon, vừa giúp cân bằng lại âm dương trong món ăn.
Bên cạnh đó, các loại thực phẩm cũng được sử dụng như “liều thuốc” giúp quân bình lại thể trạng khi cơ thể đang quá “âm” hoặc quá “dương”. Người bị cảm lạnh (âm) nên dùng những loại đồ ăn ấm nóng như cháo tía tô, trà gừng (có tính dương cao) hay người bị cảm nắng (dương) thì nên ăn cháo hành (có tính âm cao).
Quân bình giữa con người và môi trường bên ngoài
Việc đảm bảo sự quân bình âm dương giữa con người và môi trường được thể hiện trong tập quán ăn uống theo vùng khí hậu và theo mùa của người Việt. Đơn cử, như mùa hè (nóng, hành Hoả) người Việt thường ăn những thực phẩm có tính Hàn hoặc Lương nhằm giải nhiệt, dễ tiêu hoá, dễ ăn. Hay vào mùa đông, các loại thực phẩm nhiều mỡ, nhiều tính dương, cay, nóng thường được lựa chọn nhằm giúp cơ thể ấm lên.
Trong ăn uống, người Việt từ xưa đã quan niệm “mùa nào thức nấy” - tức chọn đúng trạng thái thực phẩm đúng mùa, đúng thời điểm ngon nhất, giàu chất dinh dưỡng cũng như chọn đúng giai đoạn thời tiết phù hợp để thưởng thức, nhằm cân bằng trạng thái giữa bên trong cơ thể với môi trường bên ngoài. Nếp ăn này đã hình thành nên những món ăn đặc trưng theo từng mùa, từng giai đoạn trong năm của ẩm thực Việt, đặc biệt là ẩm thực của người Hà Nội với đủ 4 mùa trong năm.
Chẳng hạn, mùa xuân của Hà Thành mang hương vị ngọt thanh khó quên của bún thang, thì mùa hè nơi đây lại mang sự tươi mát của các món ăn từ sấu, mùa thu đặc trưng với hương cốm, trà sen hay người Hà Nội thường xì xụp những bát bánh đúc nóng, chè sắn mỗi độ đông về.
Lối ăn theo mùa hình thành nên nhiều món ăn đặc trưng cho từng giai đoạn trong năm.
Song, với nhịp sống đầy biến động ngày nay, cùng sự du nhập của nhiều loại thực phẩm “nhanh” của phương Tây đã khiến lối sống, thói quen ăn uống của người Việt có nhiều thay đổi tiêu cực, gây nên nhiều mối nguy tiềm ẩn ảnh hưởng tới sức khoẻ. Việc lưu truyền thuyết âm - dương trong cách lựa chọn và chế biến thực phẩm của người Việt không chỉ giúp sức khoẻ cải thiện, mà còn giúp kéo dài tuổi thọ cho chúng ta.
