Ngày 1/2, Tổng thống Mỹ Donald Trump tuyên bố áp thuế bổ sung 10% với hàng Trung Quốc. Ba ngày sau, nước này đáp trả bằng cách cắt giảm xuất khẩu các kim loại thiết yếu phục vụ công nghiệp tiên tiến và quốc phòng Mỹ. Đến 10/2, ông Trump ra điều kiện viện trợ Ukraine đi kèm quyền tiếp cận ưu tiên với tài nguyên khoáng sản của nước này.
Những động thái này cho thấy rõ mức độ tác động của chính quyền Trump với thị trường kim loại chiến lược toàn cầu, trong bối cảnh cuộc chiến kinh tế giữa hai siêu cường, theo Le Monde.
Theo Cơ quan Khảo sát địa chất Mỹ (USGS), có 50 loại khoáng sản được coi là quan trọng, gồm một số nguyên tố đất hiếm, nickel và lithium. Trong khi đó, Bộ Kinh tế Ukraine cho biết họ sở hữu 22 trong số 34 loại khoáng sản mà Liên minh châu Âu (EU) xác định là quan trọng.
Danh mục kim loại chiến lược gồm các vật liệu công nghiệp và xây dựng, hợp kim sắt, kim loại màu và một số nguyên tố đất hiếm. Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) xác định Ukraine là nhà cung cấp tiềm năng quan trọng của lithium, beryllium, mangan, gallium, apatite và nickel...
Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky (trái) và Tổng thống Mỹ Donald Trump tại Tháp Trump ở New York, ngày 27/9. Ảnh: AP
Tổng thống Trump cũng nhiều lần đề nghị Mỹ mua lại đảo Greenland, nơi có 25 loại khoáng sản được Ủy ban châu Âu coi là nguyên liệu thô quan trọng. Chúng gồm lượng lớn vật liệu được sử dụng trong pin, xe điện và turbin gió như than chì, lithium, đất hiếm. Các loại vật liệu này sử dụng trong ngành xe điện, năng lượng tái tạo và sản xuất thiết bị quân sự.
Các chuyên gia cho rằng bằng cách nhắm đến tài nguyên dưới lòng đất của Ukraine và Greenland, ông Trump đang nỗ lực đảm bảo nguồn cung kim loại chiến lược cho ngành công nghiệp Mỹ và thoát khỏi sự phụ thuộc vào Trung Quốc. Nền kinh tế lớn thứ hai thế giới chiếm tỷ trọng lớn trong sản lượng các kim loại này và kiểm soát gần như toàn bộ (90%) khâu tinh luyện - công đoạn then chốt trong chuỗi giá trị.
Nhà kinh tế Philippe Chalmin, Chủ tịch trung tâm nghiên cứu hàng hóa Cyclope cho biết các nước phương Tây đã chuyển hoạt động tinh luyện kim loại sang Trung Quốc vì lý do kinh tế và môi trường trong vài thập kỷ qua. "Nhưng giờ đây điều này lại trở thành gót chân Achilles của họ", ông nhận định.
Song song tìm nguồn cung ngoài Trung Quốc, ngành khai khoáng Mỹ rục rịch củng cố khả năng tự chủ. Mỏ đất hiếm Mountain Pass ở California được mở lại vào năm 2012, sau 10 năm ngừng hoạt động.
Năm 2022, Lầu Năm Góc ký hợp đồng với công ty Lynas (Australia) - nhà sản xuất đất hiếm lớn nhất ngoài Trung Quốc - để xây dựng nhà máy xử lý quặng tại Texas, dự kiến hoạt động năm nay. Đầu 2025, công ty Rare Earths (Mỹ) cũng lần đầu tiên tinh chế quặng đất hiếm từ một mỏ ở Texas.
Không chỉ Mỹ, năm 2023 Liên minh châu Âu thông qua quy định về nguyên liệu thô quan trọng. Stéphane Séjourné, Phó chủ tịch Ủy ban châu Âu phụ trách chiến lược công nghiệp kêu gọi "đẩy nhanh việc mở lại các mỏ ở châu Âu". Tuy nhiên, các dự án khai thác mới vấp phải sự phản đối do lo ngại tác động môi trường.
Đầu năm nay, Oleksiy Sobolev, Thứ trưởng Bộ Kinh tế Ukraine cho biết nước này đàm phán với các đồng minh phương Tây (Mỹ, Anh, Pháp và Italy) về các dự án khai thác khoáng sản quan trọng. Theo Cơ quan Địa chất quốc gia Ukraine, chính phủ chuẩn bị khoảng 100 địa điểm để cấp phép và phát triển các dự án khoáng sản, nhưng chưa công bố thêm chi tiết. Ước tính tiềm năng đầu tư vào lĩnh vực này sẽ đạt khoảng 12-15 tỷ USD vào năm 2033.
Guillaume Pitron, nhà nghiên cứu tại Viện Quan hệ quốc tế và chiến lược (IRIS) kiêm Chủ tịch công ty nghiên cứu khoáng sản Psyché 16 cho biết trung bình mất 15 năm để đưa một mỏ vào khai thác. Do đó, nếu không hành động ngay từ bây giờ, thế giới sẽ đối mặt với nguy cơ thiếu hụt kim loại nghiêm trọng trong những thập kỷ tới. Trong khi đó, ngành tái chế chưa đủ phát triển - chủ yếu do chi phí cao và lợi nhuận thấp - để bù đắp cho thiếu hụt trong tương lai.
Đơn cử tại Ukraine, dù lực lượng lao động có trình độ cao với chi phí tương đối thấp và cơ sở hạ tầng phát triển, các nhà đầu tư vẫn chỉ ra nhiều rào cản với hoạt động khai khoáng. Những thách thức này gồm quy trình quản lý kém hiệu quả, phức tạp, khó tiếp cận dữ liệu địa chất và trở ngại trong cấp quyền sử dụng đất. Điều này khiến các dự án mất nhiều năm để triển khai và cần vốn đầu tư ban đầu lớn, theo Reuters.
Lúc này, làn sóng sáp nhập quy mô lớn đang quay lại. Cuối tháng 1, tin tức về khả năng sáp nhập giữa hai "ông lớn" khai khoáng là Glencore và Rio Tinto lần nữa khuấy động thị trường. Hai bên đã đàm phán trong suốt nửa cuối năm 2024, nhưng chưa đạt được thỏa thuận. Dù vậy, những cuộc thương thảo này phản ánh rõ sự xáo trộn và cạnh tranh gay gắt trong lĩnh vực khai thác kim loại chiến lược, theo Le Monde.
Trên thị trường, sau giai đoạn tăng vọt hậu đại dịch, nhiều kim loại quan trọng chứng kiến giá giảm mạnh năm qua. Giá lithium và cobalt giảm 70% và 15% và nickel hạ 9%, sau khi "bốc hơi" 45% vào 2023. Ngay cả đồng - kim loại không thể thiếu trong quá trình điện khí hóa - cũng chật vật ở ngưỡng 10.000 USD mỗi tấn, thấp hơn nhiều so với kỳ vọng của giới chuyên gia.
Nguyên nhân chính khiến giá kim loại giảm sâu do doanh số xe điện chững lại và những bất định quanh công nghệ pin. Việc triển khai các siêu nhà máy (gigafactory) tại châu Âu gặp nhiều khó khăn hơn dự kiến. Cuộc khủng hoảng xây dựng ở Trung Quốc - nước tiêu thụ kim loại lớn nhất thế giới - cũng làm giảm nhu cầu thép và đồng.
"Những năm qua, thị trường kim loại như miền đất hứa, nhưng mọi thứ vẫn còn quá sớm," Chalmin nói. Nhưng ông cảnh báo nhu cầu vẫn rất cao những năm tới, đến mức có nguy cơ thiếu hụt một số kim loại, đặc biệt là đồng.
Phiên An (theo Le Monde, Reuters)
