Một cái tên rất quen, rất uy tín của âm nhạc Việt Nam thế kỷ 20 - đặc biệt trong lĩnh vực nghiên cứu âm nhạc - vừa mới rời cõi tạm hôm 3/6/2025.Ông là nhạc sĩ, nhà nghiên cứu âm nhạc Đặng Hoành Loan, nguyên Phó Viện trưởng Viện Âm nhạc.
Nghe tin buồn, suy nghĩ hiện lên đầu tiên trong tôi là câu mà ông từng nói: "Âm nhạc truyền thống không chỉ là những âm thanh, mà là linh hồn, là ký ức và bản sắc của một dân tộc. Giữ gìn nó là giữ gìn chính mình".
Những dấu ấn sâu đậm
Đâu đó, trên các diễn đàn chính thống hay trên báo chí, đôi khi tôi đọc được những danh xưng như phó giáo sư, tiến sĩ gắn liền phía trước cái tên quen thuộc Đặng Hoành Loan mỗi khi xuất hiện. Đặng Hoành Loan không có học hàm, học vị như thế, ông cũng không bao giờ tự vơ những gì không thuộc về mình chỉ để tôn lên bản thân. Đó là một sự nhầm lẫn của những người viết về ông. Sự nhầm lẫn này hoàn toàn có thể hiểu được. Bởi, ông là một người có kiến thức và sự hiểu biết sâu rộng, lại từng giữ vị trí lãnh đạo Viện Âm nhạc, cơ quan nghiên cứu hàng đầu về lĩnh vực âm nhạc của đất nước.
Nhà nghiên cứu Đặng Hoành Loan mùa Xuân năm 2020
Không chỉ dừng lại ở việc sưu tầm, Đặng Hoành Loan đã để lại dấu ấn sâu đậm qua các công trình nghiên cứu có giá trị học thuật và thực tiễn cao. Với ông, âm nhạc truyền thống là một "ngôn ngữ" đặc biệt, chứa đựng thế giới quan, nhân sinh quan, và hệ giá trị của người Việt Nam. Một trong những công trình tiêu biểu là Tìm hiểu cấu trúc âm nhạc trong lớp Tuồng Võ Tam Tư, trong đó ông phân tích lớp trò cổ điển này như một biểu hiện âm nhạc điển hình của tư duy kịch tính và thẩm mỹ dân tộc.
Với ông, âm nhạc tuồng không chỉ là phần phụ họa cho diễn xuất mà là một thực thể ngôn ngữ riêng biệt, đầy ẩn dụ và nội lực.
Các công trình đáng chú ý khác như Một phác thảo về âm nhạc dân gian và cổ truyền Quảng Trị hay Phát triển âm nhạc truyền thống - mục tiêu, kết quả và những tồn tại… được ông trình bày một cách hệ thống, nêu bật đặc điểm âm nhạc, cấu trúc tiết tấu, ngữ điệu dân gian và sự tương tác giữa âm nhạc với không gian sống.
Trong cuốn Cồng chiêng Tây Nguyên - không mà có, ông nhấn mạnh vai trò giao tiếp tâm linh và biểu tượng văn hóa bản địa sâu sắc của cồng chiêng vượt qua vai trò một nhạc cụ thuần túy. Đặc biệt, ông là người chủ trì xây dựng hồ sơ di sản Nghệ thuật ca trù Việt Nam trình UNESCO - để rồi loại hình này được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của nhân loại vào năm 2009. Cuốn Ca trù - những điều trông thấy của ông là một tài liệu có giá trị, kết hợp giữa tư duy học thuật và góc nhìn thực tiễn sâu sắc.
Nhà nghiên cứu Đặng Hoành Loan (trái) tới thăm nhà GS Trần Văn Khê tại TP.HCM năm 2011
Đặng Hoành Loan là một nhà nghiên cứu luôn có quan điểm rõ ràng, thẳng thắn. Ông phê phán xu hướng bảo tồn hình thức mà đánh mất tinh thần và không gian diễn xướng gốc của di sản. Ông cũng không ủng hộ việc "sân khấu hóa một cách phi nghệ thuật" các loại hình truyền thống. Thay vào đó, ông đề cao tính giáo dục cộng đồng, phục hồi môi trường diễn xướng nguyên bản, và tạo điều kiện để nghệ nhân được sống bằng nghề, truyền nghề.
Cách tiếp cận của Đặng Hoành Loan là sự kết hợp giữa nghiên cứu hàn lâm với thực hành dân gian. Ông coi trọng việc bảo tồn từ gốc, nghĩa là bảo tồn con người, môi trường xã hội và cả tư duy văn hóa làm nên loại hình nghệ thuật đó. Chính quan điểm này đã góp phần định hình nhiều chương trình hành động bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể của Việt Nam sau này.
Một học giả có tầm và gần gũi
"Và tôi luôn đặt niềm tin vào nhà nghiên cứu Đặng Hoành Loan - một người sắc sảo nhạy bén, nhìn xa trông rộng, dám nghĩ dám làm, tràn đầy năng lượng và nhiệt huyết" - NHÀ PHÊ BÌNH ÂM NHẠC NGUYỄN THỊ MINH CHÂU.
Điều khiến giới nghiên cứu và nghệ sĩ đặc biệt kính trọng Đặng Hoành Loan không chỉ nằm ở kiến thức uyên bác mà còn ở sự tận tụy, khiêm nhường và đạo đức nghề nghiệp hiếm có. Trong mọi chuyến điền dã, ông không chỉ là người ghi chép mà là người sống cùng nghệ nhân, trò chuyện, học hát, học múa, lắng nghe và cảm nhận bằng cả trái tim. Ông từng sống cả tháng ở Tây Nguyên để hiểu cấu trúc chỉnh chiêng; từng theo nghệ nhân ca trù vào những đêm sâu để ghi lại từng lối hát cổ.
Ông cũng là người biết nhìn thế mạnh của các cộng sự và luôn khuyến khích, đồng hành. Mai Tuyết Hoa giờ đây đã là một nghệ sĩ hát xẩm nổi tiếng. Trong những buổi đầu khi vẫn còn đang còn theo học tại Học viện Âm nhạc quốc gia Việt Nam, chị đã là một cộng tác viên rồi sau đó là thành viên chính thức của Viện Âm nhạc. Chính nhà nghiên cứu Đặng Hoành Loan là người phát hiện và hướng Mai Tuyết Hoa theo học hát xẩm.
Nữ nghệ sĩ chia sẻ: "Chính chú là người đầu tiên định hướng cho tôi học hát xẩm qua băng đĩa của nghệ nhân Hà Thị Cầu được lưu trữ để biểu diễn minh họa trong phòng trưng bày của Viện Âm nhạc. Chú cũng là người động viên tôi đi học lý luận âm nhạc, là người giới thiệu để tôi có được học bổng của giáo sư Trần Văn Khê".
Nhà nghiên cứu Đặng Hoành Loan và nhạc sư Nguyễn Vĩnh Bảo. Ảnh: FBNV
Nói về nhà nghiên cứu Đặng Hoành Loan, nhà phê bình âm nhạc Nguyễn Thị Minh Châu cho rằng ông là "một nhạc sĩ sáng tác xuất thân từ nhạc công và chỉ huy dàn nhạc dân tộc, một nhà nghiên cứu trưởng thành từ sưu tầm nhạc cổ, một nhà quản lý am tường nhờ từng "sống chết" với đủ nghề: Biểu diễn, sáng tác, sưu tầm, nghiên cứu, phê bình, làm báo, xuất bản...".
"Với người quản lý đa năng và không ngừng học hỏi, chúng tôi cũng buộc phải tự học hỏi để vận động không ngừng trong guồng quay đầy những phát kiến táo bạo của anh. Chính anh đã đẩy tôi vào lĩnh vực báo chí, tối ngày lọ mọ với công việc biên tập. Chính anh thúc ép tôi trưởng thành hơn với liên tiếp các đề tài nghiên cứu khoa học tưởng chừng quá tải. Cũng lại chính anh đã khích lệ tôi dấn thân vào cái nghề phê bình lắm gian truân" - nhà phê bình này nói - "Và tôi luôn đặt niềm tin vào anh, một ông anh sắc sảo nhạy bén, nhìn xa trông rộng, dám nghĩ dám làm, tràn đầy năng lượng và nhiệt huyết".
Với người viết, năm 2013, khi Nhà xuất bản Âm nhạc quyết định thực hiện dự án sản xuất DVD về hát xoan, trong lúc cần tìm ra những định hướng, chúng tôi đã tìm tới nhà nghiên cứu Đặng Hoành Loan. Và ông thực sự như một pho tư liệu sống về hát xoan, đã giúp chúng tôi hoàn thành DVD 26 bài xoan cổ được công chúng đón nhận.
Rồi cuối năm 2024 vừa qua, tôi nhận lời mời tham gia ghi hình cho một phóng sự giới thiệu về di sản hát xẩm. Sau khi trả lời xong, bước ra và gặp nhà nghiên cứu Đặng Hoành Loan, tôi thực sự bất ngờ vì được biết sức khỏe của ông không tốt. Việc ông di chuyển từ nhà riêng ở Cầu Giấy tới địa điểm quay ở gần Cột Cờ Hà Nội khiến tôi vui. Mới cách đây vài tháng, tôi còn nhận được cuốn sách Nghiên cứu nhạc truyền thống Việt Nam từ thực tiễn điền dã ông gửi tặng. Vậy mà...
Rất trân trọng sự trân trọng của ông đối với đồng nghiệp, đặc biệt là các đồng nghiệp trẻ thuộc thế hệ hậu bối như chúng tôi.
Về nhạc sĩ, nhà nghiên cứu Đặng Hoành Loan
Ông sinh năm 1942 tại Hà Đông (Hà Nội), tốt nghiệp Khoa Nhạc cụ dân tộc - Trường Âm nhạc Việt Nam (nay là Học viện Âm nhạc quốc gia Việt Nam). Từ năm 1964 đến 1975, ông là Chỉ huy dàn nhạc tại Đoàn Ca kịch Liên khu V - nơi ghi dấu những năm tháng sống, biểu diễn, và cảm thấu âm nhạc của các dân tộc miền Trung và Tây Nguyên. Từ 1976 đến khi nghỉ hưu, ông là cán bộ nghiên cứu, sưu tầm tại Viện Âm nhạc; và giữ chức vụ Phó Viện trưởng từ năm 1996.
Đặng Hoành Loan từng nhận Huân chương Kháng chiến chống Mỹ hạng Ba, Huy chương Vì sự nghiệp văn hóa, Bằng khen của Chính phủ, và Giải thưởng Trần Văn Khê năm 2023.
Tang lễ ông được tổ chức tại Nhà tang lễ quận Cầu Giấy (Hà Nội) vào sáng ngày 5/6.
