Nhiều năm trước, trong một chương trình truyền hình làm về họa sĩ Lê Lam, ông chỉ vào bức tranh vẽ rừng dừa ở Bến Tre gẫy ngổn ngang sau trận bom và nói: "đây là sự thật, sự thật của cuộc sống… hàng ngày nó diễn ra như thế". Và giờ đây, triển lãm hồi cố về nghệ thuật của ông lần đầu tiên được thực hiện, cho người xem có cơ hội ngắm nhìn những tác phẩm nghệ thuật - những sự thật qua con mắt và ngòi bút tài hoa của một họa sĩ khóa mỹ thuật Kháng chiến.
Triển lãm Mùa Xuân bất diệt trưng bày 215 bức tranh của cố họa sĩ Lê Lam vừa diễn ra tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, 66 Nguyễn Thái Học, Hà Nội.
Họa sĩ Lê Lam sáng tác với nhiều chất liệu và thể loại tranh: chì, bút sắt, phấn màu, màu nước, mực nho trên giấy, lụa, sơn dầu, in khắc gỗ… Sự nghiệp nghệ thuật của ông trải dài trong suốt cuộc đời. Nhưng có thể nói, giai đoạn từ sau khi ông học trường Mỹ thuật Việt Nam, rồi sang Liên Xô học tập, cùng với 9 năm vẽ trong chiến trường miền Nam là những giai đoạn nghệ thuật của ông thăng hoa với những ký họa về con người và cuộc đời trên mọi nẻo đường ông tới một cách sống động nhất.
Họa sĩ Lê Lam (1931 - 2022)
Tranh chân dung và đôi mắt trữ tình của họa sĩ
Có thể nói tranh chân dung là một mảng đề tài thể hiện được năng khiếu thiên bẩm của người họa sĩ. Và ở đây, tranh chân dung của Lê Lam còn cho người xem thấy một trái tim đầy mỹ cảm và xúc cảm.
Triển lãm có trưng bày một loạt các bức ký họa chân dung ở Nga của họa sĩ Lê Lam. Đó là giai đoạn họa sĩ học tập ở Liên Xô, trước năm 1964. Nói về giai đoạn này, trong bài phỏng vấn đăng trên tạp chí Mỹ thuật nhân dịp kỷ niệm 40 năm Ngày giải phóng miền Nam, được gia đình họa sĩ đăng lại trên blog, có đoạn tự bạch của ông:
Hai ký họa: “Chiến B2CL2LDD5 cõng thương binh” và “Phượng và Loan”
"Cô không biết được đâu, hồi đó chúng tôi học say sưa lắm, lúc nào cũng cảm thấy chưa đủ thời gian. Chúng tôi học ngày, học đêm, lọ mọ dùng cả kính lúp để nghiên cứu tác phẩm. Vì thế, có thể nói chúng tôi học cơ bản rất sâu, rất tốt. Có nhiều người cho rằng vì chúng tôi học ở Nga nên chỉ học phong cách Nga. Nhưng thực tế là chúng tôi đã học những chương trình mẫu mực, hàn lâm, cổ điển được chắt lọc kỹ càng từ cả một nền nghệ thuật lâu đời, đồ sộ của châu Âu… Tôi nói hơi dài dòng một chút để bạn đọc hiểu rằng hồi ấy chúng tôi có sức trẻ, có nhiệt huyết, có lòng yêu nước, hiếu học... nên ai cũng hừng hực khí thế, muốn vẽ, muốn cống hiến cho đất nước".
Không gian triển lãm
Trước đó, họa sĩ Lê Lam theo học Trường Mỹ thuật Việt Nam, khóa Kháng chiến (1950 -1954) do họa sĩ Tô Ngọc Vân làm hiệu trưởng. Người thầy trực tiếp giảng dạy ông là họa sĩ Bùi Trang Chước. Như vậy, bên cạnh năng khiếu bẩm sinh về hội họa, ông còn được đào tạo bài bản bởi những môi trường nghệ thuật quan trọng lúc bấy giờ. Sự nỗ lực học của ông đã thể hiện rõ qua một tạo hình vững vàng và đường nét điêu luyện mà những họa sĩ chuyên nghiệp ngày hôm nay không khỏi nể phục.
Tranh họa sĩ vẽ một người phụ nữ Nga
Ông vẽ những người Nga bình dị trong trang phục lao động, những ông già, cô gái, em bé với bút pháp hiện thực đầy tính thẩm mỹ và lãng mạn. Tuy nhiên, nếu so sánh với những ký họa chân dung về những con người Việt Nam trong kháng chiến sau đó, thật không khó để thấy được sự biến chuyển trong cảm xúc tạo hình cùng sức nặng của bút lực đã thay đổi. Con người Việt Nam lúc này khúc chiết, rắn rỏi trong mọi trạng thái lao động, kháng chiến và không kém phần thi vị với vẻ đẹp đượm buồn. Và quan trọng hơn, có thể nhận ra tâm hồn dân tộc phảng phất trong những chân dung cô đọng, với đôi mắt kiên cường và đôi môi nín lặng.
Trong tranh Lê Lam, có thể nhận ra tâm hồn dân tộc phảng phất trong những chân dung cô đọng, với đôi mắt kiên cường và đôi môi nín lặng.
Những năm tháng đi và vẽ về "sự thật" của cuộc sống
Cuối năm 1965, Lê Lam xung phong vào chiến trường miền Nam để vẽ và phục vụ kháng chiến. Ban đầu ông cứ tưởng chỉ đi 2 - 3 năm thôi, không ngờ ông đã cuốn đi 9 năm miệt mài đi và vẽ, đôi khi ông cầm súng chiến đấu như một người lính.
Chiến sĩ: Tranh Lê Lam vẽ ký họa một người chiến sĩ
Ông hành quân dọc Trường Sơn đến Tây Ninh và đi khắp các vùng Bến Tre, Long An, Mỹ Tho, Đồng Tháp Mười… Triển lãm trình chiếu một bộ phim tài liệu phỏng vấn họa sĩ Lê Lam năm 1981, ông đã kể rất chi tiết về những năm tháng ấy, với những quan sát rất tỉ mỉ từ cái nhìn của một con mắt vừa đứng xa bao quát, nhìn nhận và suy tư, vừa hòa mình vào nhân dân và cuộc chiến.
Mới đầu ông cứ liên miên hết sốt rét lại đến phù thũng. Sau những trận càn, làng mạc tan hoang, ông cùng nhân dân dọn dẹp khắc phục.
Hai tranh: Hai ký họa: “Hai Sang - đại đội phó Y32” và “Cháu Lan - chiến sĩ thi đua”
Hàng ngày trên lưng, dụng cụ vẽ và hành lý có lúc nặng tới 30 kg, có lúc ông phải hành quân đường núi dựng đứng chân người trước chạm mũi người sau, nhưng ông được tiếp thêm sức mạnh và niềm vui chính trong đời sống sinh hoạt với người dân địa phương và bạn bè kháng chiến.
Ông được cái giỏi văn nghệ: từ hát dân ca, hát mới theo phong cách Tây Âu, ngâm thơ, lẩy Kiều, trống quân… Buổi tối, sau một ngày mệt mỏi được sinh hoạt văn nghệ cùng anh em thì sáng mai lại có đủ sức để tiếp tục một ngày như thế.
Chị Bảy: Hai ký họa: “Chị Bảy Tranh - Bến Tre” và “Tự do kiểu Mỹ đó hả?”
Ký họa sinh hoạt và phong cảnh là hai đề tài thể hiện rõ bối cảnh kháng chiến. Những bức ký họa đều có kích thước nhỏ và vừa, mang đặc điểm của ký họa thời chiến. Ở đây, ký họa nhỏ của họa sĩ Lê Lam đặc biệt thể hiện nhiều tính chân thực và sống động hơn cả.
Tranh cổ động: Một bức tranh cổ động in khắc gỗ của họa sĩ Lê Lam
Những ký họa nhanh, theo phong cách hiện thực của Lê Lam tại chiến trường ghi lại cái hiện thực và "sự thật" mà ông chứng kiến. Nhà nghiên cứu mỹ thuật Bùi Như Hương cũng viết về hiện thực đó: "Rất nhiều chân dung thanh niên xung phong, những chiến sĩ trinh sát, du kích, đặc công, chiến sĩ thi đua diệt xe tăng địch, họ đều là những người thực việc thực, tham gia vào phong trào giải phóng miền Nam, có tên, có tuổi, ngày tháng, đơn vị công tác cụ thể… Lê Lam chứng kiến tất cả. Có thể gọi các tập ký họa - phác thảo của ông là nhật ký chiến trường bằng hình vẽ, bởi sau mỗi bức tranh là cả một câu chuyện dài về nhân vật, về khoảnh khắc và sự kiện mà ông đã trải qua, chỉ cần nhìn là nhớ và kể lại vanh vách".
Cô bé Nga: Tranh vẽ một cô bé người Nga của họa sĩ Lê Lam
Những ký họa của Lê Lam như những khung hình sống động ghi lại hiện trạng những năm tháng ác liệt. Bến Tre là một tỉnh chịu nhiều đau thương từ những trận càn của địch. Bức tranh rừng dừa bị tàn phá là một tác phẩm rất quan trọng trong sự nghiệp của họa sĩ Lê Lam. Nó chân thực và đầy cảm xúc đến nỗi "giống như một bức tranh siêu thực, ám ảnh ghê gớm" (nhận xét của họa sĩ Lê Huy Tiếp).
Và câu chuyện về bảo quản tranh của họa sĩ cũng cho ta thấy được sự tàn khốc mà người họa sĩ sẵn sàng đón nhận: Các tranh được cất trong thùng loại đựng đạn của Mỹ, vì loại này rất kín, khi trận càn xảy ra, ông có thể dìm nó xuống bùn để nếu sau đó còn sống thì nhớ vị trí mà lôi lên tranh vẫn không vấn đề gì… Dù vậy, họa sĩ đã sáng tác hàng ngàn bức tranh và cả số lượng khổng lồ tranh in cổ động ngay tại thời điểm chiến tranh ác liệt để cổ vũ tinh thần của quân dân trong nước, và gửi đến bạn bè quốc tế góp phần thúc đẩy phong trào ủng hộ cuộc kháng chiến của nhân dân ta.
Người xem triển lãm các tác phẩm của họa sĩ Lê Lam
Nhà nghiên cứu nghệ thuật Bùi Như Hương có nhấn mạnh về đề tài phụ nữ và vẻ đẹp của người phụ nữ trong tranh của họa sĩ Lê Lam. Nhưng có thể thấy rằng, không chỉ phụ nữ, mà đàn ông trong tranh của ông cũng đẹp. Không phải đẹp ở hình dáng mà đẹp bởi những chi tiết rất con người dưới nét cọ của ông. Đó là cái đẹp từ nội tâm người họa sĩ khi chạm vào những đối tượng cùng với lòng trắc ẩn, tính nhân bản, tình yêu và sự thi vị để người họa sĩ ấy nhìn thấy muôn vật đều xúc động trong trạng thái của nó. Và không thể phủ nhận cái đẹp của Lê Lam sẽ còn mãi giá trị về cả nghệ thuật và lịch sử.
Họa sĩ Lê Lam (1931 - 2022) tên thật là Vũ Quốc Ái. Ông được Giải thưởng Nhà nước về Văn học Nghệ thuật năm 2016, Huân chương Kháng chiến hạng Nhì, Huân chương Quyết thắng hạng Nhất, Huân chương Chống Mỹ hạng Nhất.
