Là một trong những trường công lập đầu tiên tự chủ chi thường xuyên và đầu tư, nhiều năm qua, trường Đại học Công thương TP HCM không nhận được một đồng ngân sách nào.
PGS.TS Nguyễn Xuân Hoàn, Hiệu trưởng, cho biết sau 10 năm, trường đã tự chủ được kinh phí chi thường xuyên (lương, đào tạo, bảo trì...). Thế nhưng, bài toán đầu tư phát triển rơi vào "ngõ cụt".
Ông Hoàn ví dụ trường ấp ủ kế hoạch xây dựng phòng thí nghiệm phân tích thực phẩm sinh học, phục vụ xuất nhập khẩu thực phẩm trị giá 500-600 tỷ đồng đã bị "treo" khá lâu. Trường không đủ tài chính, dù mỗi năm đã chắt bóp dành ra vài chục tỷ đồng.
Tình cảnh của Đại học Công thương không phải cá biệt. Lãnh đạo Đại học Quốc gia TP HCM hay một số trường khối ngành Y, nhiều lần kêu khó khi càng tự chủ, nguồn lực càng hẹp.
Việc này bắt nguồn từ tiêu chí xác định mức độ tự chủ hiện nay, theo GS Hoàng Văn Cường, Đại biểu Quốc hội, nguyên Hiệu phó Đại học Kinh tế Quốc dân, và TS Lê Viết Khuyến, Phó chủ tịch Hiệp hội các trường đại học, cao đẳng Việt Nam.
Thầy trò trường Đại học Công thương TP HCM trong một buổi học thực hành. Ảnh: HUIT
Theo thống kê của Bộ Giáo dục và Đào tạo, đến năm 2022, cả nước có hơn 140 đại học đủ điều kiện tự chủ. Trong đó, 32,7% trường tự đảm bảo chi thường xuyên và chi đầu tư; 13,7% trường chỉ đảm bảo chi thường xuyên.
Ông Cường cho biết từ trước đến nay, mức độ tự lo về tài chính (chi thường xuyên và chi đầu tư) là một trong những thước đo tự chủ cao hay thấp. Nếu không lo được tài chính, trường được coi là không tự chủ.
Việc đánh đồng này là quan điểm không đúng bởi bản chất của tự chủ là các trường đại học được giao quyền tự quyết, hoạch định hoạt động, từ đó phát huy được năng lực, sáng tạo để tạo ra tri thức mới.
Hệ lụy là họ phải xoay xở tài chính, thậm chí phải nộp thuế ở những khoản tự kinh doanh. Khó khăn buộc các trường tăng học phí để bù đắp chi phí, đẩy gánh nặng lên vai người học.
"Nhiều người có khả năng vào trường tốt nhưng vì học phí cao có thể phải cân nhắc chọn nguyện vọng dưới", ông Cường nói thêm.
Bất cập khác là triệt tiêu động lực của các trường, theo TS Lê Viết Khuyến. Bởi những trường trên đà phát triển, làm tốt khâu tự chủ tài chính lại bị cắt ngân sách. Những trường chưa thể tự chủ, chậm phát triển lại được đầu tư đều hàng năm.
Những bất cập trên kỳ vọng được xóa bỏ, sau khi Luật Giáo dục đại học sửa đổi được Quốc hội thông qua.
GS Nguyễn Tiến Thảo, Vụ trưởng Vụ Giáo dục đại học, Bộ Giáo dục và Đào tạo, khẳng định Luật giúp phát huy quyền tự chủ đầy đủ, toàn diện cho các trường mà không phụ thuộc vào mức độ tự chủ tài chính, thoát ly khỏi quan điểm "tự chủ là tự lo". Thay vào đó, cơ chế mới chuyển sang hướng Nhà nước và cơ sở giáo dục cùng phối hợp đầu tư.
Ông Hoàng Văn Cường cũng nhận thấy rõ quan điểm này trong Nghị quyết 71 về đột phá phát triển giáo dục và đào tạo, cho phép các trường công lập không phải nộp thuế ở một số khoản. Việc đầu tư không phụ thuộc tự chủ hay chưa mà dựa vào chiến lược phát triển giáo dục đại học của nhà nước.
Ông nhấn mạnh trường đại học không chỉ đơn thuần là chỗ dạy học mà là nơi kiến tạo tri thức, trung tâm nghiên cứu khoa học. Nếu không có nguồn lực đầu tư tốt cho cơ sở vật chất thì việc này khó đảm bảo.
Vì vậy, ông đề xuất tăng ngân sách đầu tư cho giáo dục đại học. Hiện, chi cho giáo dục đại học chỉ quanh mức 0,2% GDP. Ngân hàng Thế giới từng khuyến nghị nâng mức này lên ít nhất 0,8-1% trước năm 2030, tương đương với mức trung bình hiện tại của các nước thuộc Tổ chức Kinh tế và Phát triển (OECD).
Mặt khác, việc đầu tư cần có trọng điểm, không dàn trải, theo TS Lê Viết Khuyến. Ông cho rằng cần có bộ tiêu chí đánh giá để đầu tư "trúng" vào những trường có tiềm năng. Những trường làm tốt khâu tự chủ tài chính theo hướng sử dụng nguồn thu hiệu quả phải được đầu tư nhiều hơn và giảm ở những trường hoạt động không tốt.
Ông Cường nói thêm rằng đầu tư nên gắn với các nhiệm vụ đặt hàng của nhà nước, thông qua các chương trình, chiến lược, các nhiệm vụ nghiên cứu, đào tạo, gắn với khoa học và công nghệ.
Ông Hoàng Văn Cường. Ảnh: Trung tâm báo chí Quốc hội
Về phía trường đại học, ông Nguyễn Xuân Hoàn kiến nghị nhà nước chi đầu tư cho các phòng thí nghiệm trọng điểm, trung tâm đổi mới sáng tạo ở các trường với cơ chế lựa chọn, gắn với trách nhiệm cụ thể để đảm bảo đầu tư "đúng nơi đúng người", không lãng phí ngân sách. Ông lấy ví dụ cơ chế đầu tư đối ứng 7-3 hoặc 5-5, tức nhà nước đầu tư 7 phần, trường bỏ ra 3 phần.
"Cách làm này giúp xác định những trường thật sự có năng lực, nhu cầu để nhà nước đầu tư, đồng thời gắn liền với trách nhiệm sử dụng, vận hành của chính đơn vị đó", ông Hoàn nói.
Ngoài đầu tư ngân sách, trường mong cơ chế được dùng kinh phí tự có để mua đất trống, mở rộng diện tích. Lý do là Bộ Giáo dục và Đào tạo áp tiêu chuẩn diện tích đất và sàn sử dụng theo đầu người từ năm 2030. Nếu không đáp ứng, rất nhiều trường có thể bị xử phạt hoặc hạn chế tuyển sinh.
Hiệu trưởng một trường đại học khác ở TP HCM cũng đánh giá đây là điểm nghẽn khiến các trường công loay hoay. Trường ông nhiều lần đề nghị mua khu đất trống ở khu vực ngoại thành TP HCM, để UBND làm trung gian đền bù, giải tỏa nhưng mãi không thực hiện được.
"Chờ đợi các địa phương cấp đất thì không biết đến bao giờ và thực tế những nơi như TP HCM, Hà Nội cũng khó có quỹ đất trống để cấp", người này nói.
Dương Tâm - Lệ Nguyễn
