Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) vừa đề nghị bổ sung chế tài xử phạt tổ chức, cá nhân lắp đặt điện mặt trời mái nhà tự dùng nhưng không thông báo hoặc đăng ký với cơ quan quản lý. Đề xuất này khiến nhiều người băn khoăn lý do vì sao hệ thống chỉ dùng cho hộ gia đình, nội bộ doanh nghiệp và không bán điện vẫn phải báo cáo.
Thực tế, quy định về đăng ký, thông báo khi lắp điện mặt trời mái nhà tự dùng được nêu tại Nghị định 58/2025 về phát triển năng lượng tái tạo. Cụ thể, người dân, doanh nghiệp lắp đặt hệ thống điện mặt trời mái nhà nối lưới hay không với hệ thống điện quốc gia, công suất dưới 100 kW chỉ cần thông báo (công suất, địa điểm lắp đặt, mục đích sử dụng...) tới Sở Công Thương, công ty điện lực địa phương. Họ cũng cần tuân thủ quy định về xây dựng, phòng cháy chữa cháy, bảo vệ môi trường. Sau đó, họ tự chủ với nguồn điện này.
Hệ thống trên 100 kW phải nộp hồ sơ để đấu nối lưới, giám sát điều khiển và thu thập dữ liệu (scada). Nếu đấu nối với lưới quốc gia, kể cả bán điện dư hoặc không bán lên lưới, tổ chức, cá nhân phải cung cấp thông tin hồ sơ để đơn vị điện lực kiểm tra, nghiệm thu hệ thống. Tương tự, trường hợp công suất nhỏ hơn 1.000 kW có nối lưới, không bán điện dư cũng phải thông báo tới các cơ quan liên quan.
Trường hợp điện mặt trời mái nhà tự dùng có nối lưới công suất lớn, trên 1.000 kW hoặc dự án dưới 1.000 kW muốn bán điện phải được Sở Công Thương cấp giấy chứng nhận đăng ký. Cơ quan điện lực cấp tỉnh phải xác nhận dự án không gây quá tải cho lưới điện địa phương.
Các yêu cầu về thông báo, đăng ký này cũng từng được nêu tại nghị định về phát triển điện mặt trời mái nhà tự sản tự tiêu hồi 2024.
Hệ thống điện mặt trời mái nhà được lắp đặt tại nhà dân. Ảnh: Phương Anh
Điện mặt trời mái nhà tự dùng được khuyến khích phát triển, không bị giới hạn quy mô công suất nếu không liên kết với hệ thống lưới điện. Tuy nhiên, theo Bộ Công Thương các hệ thống điện mái nhà tự dùng cần được quản lý, giám sát để điều độ hệ thống lưới quốc gia an toàn, ổn định.
Theo nhà điều hành, năng lượng mặt trời là nguồn điện phân tán, phụ thuộc vào bức xạ, thời tiết trong khi đây là các yếu tố bất định. Khi không có nắng (mây, mưa hoặc ban đêm), nguồn điện này sẽ tăng giảm nhanh, nhu cầu lại dồn về điện lưới, buộc nhà điều hành phải điều độ và huy động thêm công suất từ các nguồn chạy nền khác (thủy điện, nhiệt điện...) để "bù". Như vậy, việc quản lý, giám sát của Nhà nước để đảm bảo vận hành lưới điện quốc gia an toàn.
Chuyên gia năng lượng, PGS.TS Trần Văn Bình từng chỉ ra rằng nguồn điện mặt trời, điện gió có độ tin cậy thấp trong khi hệ thống điện phải đảm bảo vận hành ổn định. Ví dụ, một lượng điện mặt trời 100 MW nếu gặp cơn mưa bất chợt sẽ sập nguồn ngay lập tức. Lúc đó, đòi hỏi hệ thống điện phải bù ngay 100 MW từ các nguồn khác. Nếu không có nguồn bù vào, hệ thống điện sẽ bị sập, gây mất điện khu vực.
Bên cạnh đó, cơ quan quản lý cũng cần kiểm soát tổng quy mô công suất điện, bởi trường hợp vượt quy hoạch sẽ ảnh hưởng tới cơ cấu nguồn của hệ thống.
Hiện cả nước có khoảng 103.000 dự án điện mặt trời mái nhà, tổng công suất lắp đặt hơn 9.500 MW. Theo Quy hoạch điện VIII điều chỉnh, Việt Nam đặt mục tiêu đến 2030, 50% các tòa nhà công sở và 50% nhà dân sử dụng điện mặt trời mái nhà tự sản, tự tiêu.
Theo ông Phạm Đăng An, Phó tổng giám đốc Vũ Phong Energy Group, việc tổ chức, cá nhân cần thông báo khi lắp đặt điện mặt trời mái nhà, đặc biệt hệ thống tự dùng là tín hiệu tích cực, phản ánh thị trường năng lượng tái tạo đang bước sang giai đoạn "trưởng thành hơn".
"Các yêu cầu thông báo, đăng ký giúp cơ quan quản lý nhìn rõ bức tranh hệ thống điện, gồm cả nguồn phát lớn và phân tán (điện mặt trời, gió)", ông nói, thêm rằng quy định này sẽ mang lại hiệu quả vận hành, hỗ trợ dự báo nhu cầu, điều tiết các nguồn điện hợp lý. Việc này cũng tránh lãng phí và giảm nguy cơ quá tải cục bộ.
Bên cạnh đó, cơ chế này giúp ngành điện nắm được khu vực nào cần nâng cấp hạ tầng lưới, chuẩn bị cho các xu hướng năng lượng mới như xe điện, sản xuất xanh, lưu trữ tại hộ gia đình. Các hệ thống lắp đặt cũng được bảo đảm tuân thủ tiêu chuẩn kỹ thuật, phòng cháy chữa cháy, giảm rủi ro trong vận hành.
Theo ông An, việc tích hợp năng lượng sạch vào đời sống là xu hướng tất yếu, nhưng thành công không nằm ở việc áp dụng các hình phạt. Ông cho rằng quy trình đăng ký, thông báo cần được thiết kế đơn giản, minh bạch và hoàn toàn trực tuyến, giúp người dân chỉ mất khoảng 1-2 ngày để hoàn tất.
Ngoài ra, ông cũng lưu ý cần đảm bảo tách bạch giữa vai trò quản lý dữ liệu nhu cầu sử dụng điện EVN với trách nhiệm thẩm định an toàn của các cơ quan phòng cháy chữa cháy và xây dựng.
"Chế tài xử phạt chỉ nên áp dụng khi có hành vi gây rủi ro thực sự cho hệ thống điện hoặc an toàn cộng đồng", chuyên gia đề xuất.
Phương Dung
