Giáo sư Trần Đại Nghĩa
Tác giả của công trình chế tạo đạn Bazoka, súng SKZ, bom bay là GS.VS Trần Đại Nghĩa. Ông sinh năm 1913, tên thật Phạm Quang Lễ. Năm 1935, ông du học Pháp và đã nhận được cùng lúc ba bằng đại học: Kỹ sư cầu đường, kỹ sư điện và cử nhân toán học. Sau đó ông học lấy tiếp bằng Kỹ sư hàng không, bằng của Trường mỏ và Đại học bách khoa. Trong 11 năm du học ở nước ngoài, ông đã âm thầm nghiên cứu kỹ thuật, công nghệ và hệ thống tổ chức chế tạo vũ khí. Năm 1946, Phạm Quang Lễ theo Bác Hồ trở về quê hương. Tên Trần Đại Nghĩa là do Bác đặt cho ông năm đó để dễ dàng hơn trong hoạt động cách mạng.
Tháng 11/1946, ông và cộng sự đã bắt tay nghiên cứu chế tạo đạn dựa theo mẫu Bazoka của Mỹ. Đạn được chế tạo có mức đâm xuyên đạt độ sâu 75 cm trên tường gạch, tương đương đạn Bazoka do Mỹ chế tạo. Ngày 3/3/1947 đã trở thành một mốc son của ngành Quân giới Việt Nam trong việc chế tạo khí tài, khi đạn Bazoka góp phần bẻ gẫy cuộc tấn công của địch ở vùng Chương Mỹ, Quốc Oai (Hà Tây cũ). Trong chiến dịch Thu Đông năm 1947, Bazoka còn bắn chìm cả tàu chiến Pháp trên sông Lô. Sau này, Cục Quân giới tiếp tục sản xuất hàng loạt đạn Bazoka với tầm xa tới 600 m và phạm vi sát thương 50 m.
Sau đạn Bazoka, những năm 1948 - 1949, ông Trần Đại Nghĩa và các đồng nghiệp trong Cục Quân giới bắt đầu nghiên cứu và chế tạo loại súng có sức công phá mạnh - súng không giật SKZ. Đây là loại súng hạng nặng có trọng lượng 20 kg, đầu đạn lõm, dùng để bắn vào những pháo đài kiên cố của địch, đầu đạn xuyên thủng bê tông dày. SKZ Việt Nam xuất trận lần đầu trong trận Phố Lu, đánh phá nhiều lô cốt địch. Năm 1950, tại chiến trường Nam Trung Bộ, trong một đêm, với loại súng không giật này đã giúp quân đội đã loại bỏ 5 đồn giặc. Địch hoảng sợ tháo chạy khỏi hàng loạt đồn bốt khác.
Tiếp đến là bom bay do GS Trần Đại Nghĩa và cộng sự chế tạo được cho là có sức tấn công không kém gì so với V1, V2 của Đức. Ngoài ra, ông cũng chế tạo thành công loại tên lửa nặng 30 kg có thể đánh phá các mục tiêu ở cách xa 4 km. Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, GS Trần Đại Nghĩa đã góp phần to lớn trong cuộc chiến chống máy bay B-52, phá hệ thống thủy lôi của địch và chế tạo những trang thiết bị đặc biệt cho Bộ đội Đặc công. Tên tuổi của ông luôn gắn liền với lịch sử ngành quân giới Việt Nam. Ông mất ngày 9/8/1997.
GS Trần Đại Nghĩa (đeo kính) và Đại tướng Võ Nguyên Giáp (bìa phải) tại Triển lãm vũ khí của ngành quân giới, năm 1950. Ảnh tư liệu
Năm 1996, Hội đồng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Khoa học và công nghệ đợt 1 đã truy tặng giải cho cố GS.VS Trần Đại Nghĩa. Hội đồng đánh giá súng không giật SKZ là minh chứng cho sự sáng tạo và nỗ lực tự lực trong chế tạo vũ khí kháng chiến chống thực dân Pháp giai đoạn 1945 -1954. SKZ đã gây thiệt hại lớn cho địch nhờ khả năng xuyên phá công sự bê tông dày, và hệ vũ khí đã phát huy hiệu quả chống xe cơ giới trong điều kiện thiếu thốn trang bị. Cả hai loại súng đều cho thấy bước tiến kỹ thuật đáng kể, góp phần nâng cao sức chiến đấu của quân đội Việt Minh.Giáo sư Tạ Quang Bửu
Với pháo cối, súng hỏa mai, hỏa thần B40, đạn chống tăng... gắn liền với tên tuổi của GS Tạ Quang Bửu. Ông là một nhà khoa học, nhà toán học Việt Nam; nguyên Bộ trưởng Bộ Quốc phòng, Bộ trưởng Đại học và Trung học chuyên nghiệp của Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, đại biểu Quốc hội từ khóa I đến khóa VI (1946-1981).
Ông sinh ra trong một gia đình nhà giáo tại thôn Hoành Sơn, xã Nam Hoành, huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An. Thời trẻ, ông từng học ở trường Đại học Oxford của Anh, có bằng toán học cao cấp của Pháp.
Trong những năm đầu kháng chiến chống Pháp, GS Tạ Quang Bửu cùng GS Trần Đại Nghĩa - khi đó là Cục trưởng Cục Quân giới và nhiều cán bộ kỹ thuật quân sự, công nhân các xưởng quân giới thực hiện một chương trình cấp bách là nghiên cứu, chế tạo các loại vũ khí có sức công phá lớn. Trong số này có đạn Bazoka - được sử dụng hiệu quả trong chiến dịch Việt Bắc- Thu Đông 1947.
Tiếp sau đó là pháo cối - loại vũ khí hạng nhẹ, có khả năng bắn đạn ở góc cao, thường được triển khai để hỗ trợ bộ binh trong các cuộc chiến. Chúng có khả năng tấn công vào các mục tiêu nằm ở vị trí khuất.
Súng hỏa mai là loại súng ngắn. Loại vũ khí này có tính di động cao và dễ sử dụng. Trong bối cảnh chiến tranh, GS Tạ Quang Bửu đã tham gia nghiên cứu và cải tiến công nghệ chế tạo súng hỏa mai, giúp cải thiện hiệu suất và độ tin cậy của vũ khí. Điều này giúp bộ đội có được vũ khí hiệu quả hơn trong các trận đánh gần.
Hỏa thần B40 hay còn gọi là súng phun lửa, là một trong những vũ khí tự chế được phát triển trong giai đoạn kháng chiến. Trong chiến tranh hỏa thần B40 đã trở thành một vũ khí quan trọng trong nhiều trận đánh, giúp tăng cường sức mạnh của lực lượng bộ binh Việt Nam.
Giáo sư Tạ Quang Bửu dù trong hoàn cảnh chiến tranh gian khổ vẫn kiên trì nghiên cứu và truyền bá kiến thức khoa học hiện đại, góp phần nâng cao trình độ tri thức cho thế hệ trẻ. Ông đóng vai trò quan trọng trong công tác quốc phòng và phát triển khoa học kỹ thuật, từ chỉ đạo chế tạo vũ khí đến đảm bảo thông tin, hậu cần trong kháng chiến.
Sau chiến tranh, ông là người đặt nền móng cho hệ thống giáo dục và nghiên cứu khoa học quốc gia, đặc biệt chú trọng bồi dưỡng nhân tài và hợp tác quốc tế. Ông mất năm 1986. Đến năm 1996 các nghiên cứu của ông được trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Khoa học và công nghệ đợt 1.
Thủ tướng Phạm Văn Đồng (đeo kính) và GS Tạ Quang Bửu (thứ 2 từ trái sang) đến thăm Viện Toán học năm 1986. Ảnh tư liệu
Trong ký ức của nhiều thế hệ, hình ảnh GS Tạ Quang Bửu, GS.VS Trần Đại Nghĩa không chỉ gắn liền với những loại vũ khí đã đi vào lịch sử, mà còn là biểu tượng của khát vọng tự chủ về khoa học - kỹ thuật ngay trong hoàn cảnh ngặt nghèo nhất. Trong bài phát biểu dịp kỷ niệm Ngày Khoa học công nghệ Việt Nam 18/5 năm 2025 Bộ trưởng Khoa học và Công nghệ Nguyễn Mạnh Hùng nhấn mạnh: "Nhìn lại chặng đường đã qua, mỗi cán bộ ngành Khoa học và Công nghệ đều tự hào và tri ân sâu sắc công lao, trí tuệ và sự cống hiến thầm lặng của các thế hệ cha anh đi trước đã đặt nền móng vững chắc cho những thành tựu hôm nay - những thành tựu đã góp phần làm nên diện mạo Việt Nam tươi sáng hơn, mạnh mẽ hơn".
Bộ trưởng khẳng định: những nhà khoa học công nghệ có nhiều đóng góp cho sự phát triển của đất nước, của nhân loại phải được tôn vinh muôn đời. "Bộ Khoa học và Công nghệ sẽ đề xuất Chính phủ xây dựng một công viên với các tượng đài của các nhà KHCN có thành tựu nghiên cứu, có đóng góp xuất sắc cho đất nước và thế giới", ông nói.
Năm nay vào ngày 2/9, nhiều hoạt động được Chính phủ, các bộ, ngành tổ chức như: diễu binh, diễu hành, tôn vinh, triển lãm về các thành tựu của đất nước để kỷ niệm 80 năm Cách mạng tháng Tám và ngày Quốc khánh.
Bảo Anh tổng hợp
