Là một trong "bộ tứ danh họa" lẫy lừng "Nhất Trí (Nguyễn Gia Trí), nhì Lân (Nguyễn Tường Lân), tam Vân (Tô Ngọc Vân), tứ Cẩn (Trần Văn Cẩn)", họa sĩ Trần Văn Cẩn đã mang đến cho nền mỹ thuật hiện đại Việt Nam một phong cách sáng tạo nghệ thuật rất riêng, giàu bản sắc dân tộc và tính nhân văn.
Với năng lực toàn diện, danh họa Trần Văn Cẩn thể hiện tài năng ở nhiều mặt: từ tranh lụa, tranh sơn mài, tranh sơn dầu đến tranh khắc gỗ. Những tác phẩm của ông đưa hương sắc mỹ thuật Việt Nam vươn tầm quốc tế, đồng thời cũng là những tác phẩm vô cùng đắt giá, được các nhà sưu tầm trong và ngoài nước ưa chuộng.
Phong cách sáng tạo nghệ thuật giàu bản sắc dân tộc
Họa sĩ Trần Văn Cẩn sinh ngày 13/8/1910 tại Hải Phòng trong một gia đình trí thức nghèo. Ông yêu thích nghệ thuật một phần do ảnh hưởng từ mẹ chuyên nặn tò he, làm thủ công từ giấy, nan tre.... Niềm yêu thích của Trần Văn Cẩn với nghệ thuật bộc lộ từ sớm và được cha mẹ ủng hộ.
Danh họa Trần Văn Cẩn sống qua hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ, gần như trọn vẹn với đất nước suốt thế kỷ XX. Họa sĩ Lương Xuân Đoàn - Chủ tịch Hội Mỹ thuật Việt Nam cho rằng, danh họa Trần Văn Cẩn sống giản dị và dấn thân. Phong cách, đối tượng, đề tài trong tranh Trần Văn Cẩn thay đổi theo dòng biến động của đất nước. Ban đầu, ông vẽ theo phong cách hiện thực lãng mạn hậu ấn tượng, sau này là hiện thực xã hội chủ nghĩa.
Họa sỹ Trần Văn Cẩn (1910-1994). Ảnh tư liệu
Tốt nghiệp thủ khoa trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương khóa VII (1931-1936) với bức sơn mài "Lều chõng", nhưng phải đến các tác phẩm như: Em Thúy-sơn dầu, Chợ tết- lụa, Gội đầu - khắc gỗ, Hai cô gái trước bình phong- lụa, họa sĩ Trần Văn Cẩn mới thực sự nổi danh. Trong đó, bức tranh Em Thúy, sáng tác năm 1943, được coi là đỉnh cao nghệ thuật Trần Văn Cẩn và cũng là một trong những đỉnh cao của nền hội hoạ Việt Nam.
Bức tranh Em Thúy sáng tác năm 1943 (kích thước: 60,3cm x 45,8cm), với nguyên mẫu là bà Minh Thúy (sinh năm 1935) - cháu gái họa sĩ Trần Văn Cẩn được ông vẽ khi Bà được khoảng 8 tuổi. Em Thúy được coi là một trong những tác phẩm tranh chân dung chất liệu sơn dầu xuất sắc nhất thời cận đại của hội họa Việt Nam. Tác phẩm thể hiện khả năng diễn tả phong phú của tác giả, phản ánh được chiều sâu tình cảm nhân vật toát lên một cách nhìn đơn giản, tinh tế, kết hợp nhuần nhuyễn tinh thần phương Đông và lối tạo hình phương Tây rõ nét.
Bức tranh vẽ chân dung bán thân của em Thúy đang ngồi trên ghế mây, hai bàn tay đặt vào nhau thu gọn vào lòng trong bộ quần áo đơn giản màu trắng; mái tóc ngắn, đôi mắt mở to trong sáng cùng nét mặt ngây thơ. Với tinh thần lãng mạn, trong trẻo, hòa sắc ấm với những đường cong nhẹ nhàng, nhân vật em Thúy được sử dụng bút pháp tả chân tinh tế với bố cục chặt chẽ, độc đáo. Em Thúy cũng thể hiện ảnh hưởng từ phong cách dùng bố cục không đối xứng của họa sĩ người Pháp Henri Matisse, tiếp thu bảng màu giàu sắc nhẹ của chủ nghĩa Ấn tượng với tâm hồn nhẹ nhàng kín đáo, lịch lãm trong tác phẩm của họa sĩ Trần Văn Cẩn. Đây là tác phẩm tiêu biểu và đỉnh cao của họa sĩ Trần Văn Cẩn có tầm ảnh hưởng mạnh mẽ đến các thế hệ sau, góp phần vào việc nghiên cứu các yếu tố, giá trị giao lưu văn hóa Đông - Tây trên bình diện nghệ thuật tạo hình.
Tranh "Em Thúy" sau khi phục chế. Ảnh: Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam
Một nhạc sĩ người Anh, lần đầu tiên nhìn thấy bức tranh Em Thúy đã thốt lên rằng: "Tôi thực sự xúc động đến rơi nước mắt bởi sự mộc mạc, giản dị tuyệt đối của bức tranh và bởi Em Thúy ngồi đó nhìn xuống tôi như người giám hộ những ký ức tuổi thơ… Tôi từng nói rằng, bức tranh Em Thúy là bản phóng tác của Mona Lisa - một hình tượng quốc gia với cái nhìn đầy bí ẩn".
Bức tranh Em Thúy đã được công nhận là Bảo vật quốc gia và hiện được trưng bày tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam.
Với bức Gội đầu, Trần Văn Cẩn đã đưa nghệ thuật khắc gỗ dân tộc lên một đỉnh cao mới. Tiếp thu phương pháp nghệ thuật hàn lâm phương Tây nhưng Trần Văn Cẩn tìm được cho mình một bản sắc nghệ thuật Việt Nam nhuần nhụy qua việc học tập, nghiên cứu kỹ lưỡng và công phu vốn cổ dân tộc qua tranh dân gian Hàng Trống, Đông Hồ, điêu khắc dân gian... Trong khi quan niệm phương Đông còn cho rằng: phụ nữ gắn liền với phận liễu yếu đào tơ, thân hình mảnh dẻ, Trần Văn Cẩn không thế, ông nhìn ra vẻ đẹp khỏe mạnh, ngồn ngộn sức sống phồn thực của người con gái Việt Nam lao động đang làm công việc "tẩy trần" sau một ngày cực nhọc.
Phản ánh sinh động cuộc sống, chiến đấu, lao động, sản xuất của nhân dân
Trong kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ, Trần Văn Cẩn cùng với các họa sĩ Tô Ngọc Vân, Nguyễn Đỗ Cung, Nguyễn Sáng và hàng trăm văn nghệ sĩ khác tham gia kháng chiến, tham gia cách mạng. Trần Văn Cẩn có mặt trên mọi nẻo đường của Tổ quốc. Thực tiễn sinh động của đời sống, đất nước và con người Việt Nam trong gian lao khổ cực của chiến tranh những cũng đầy chất lãng mạn, anh hùng là nguồn cảm hứng để ông sáng tạo nên các tác phẩm mỹ thuật in đậm dấu ấn của thời đại. Xuống đồng, Nối lại dây gầu, Tát nước đồng chiêm, Nữ dân quân miền biển, Chân dung bác thợ lò, Sinh hoạt của đội nữ dân quân Ngư Thủy, Lão Dân quân, Đèo Nai, Cửa vào địa đạo, Căn phòng dưới hầm Di Loan, Nuôi trẻ trong lòng đất, Kéo lưới, Một trận đánh Mỹ Ngụy ở Cheo Reo, …là các tác phẩm của ông thời kỳ này. Khó có thể kể hết những tác phẩm mỹ thuật của Trần Văn Cẩn trong suốt mấy chục năm gắn bó với sự nghiệp sáng tạo của ông. Sáng tạo và sáng tạo không ngừng là một nhân cách sống, là khát vọng sống của họa sĩ Trần Văn Cẩn.
Trong lời tựa viết cho cuốn sách Trần Văn Cẩn - Tác phẩm chọn lọc trong bộ sưu tập của Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, họa sĩ Lương Xuân Đoàn viết: "Hồn hậu sống và vẽ, ông là người đồng hành thủy chung với số phận của dân tộc, của đất nước và của bất kỳ ai. Hành trình Bắc - Trung - Nam của ông là một thiên sử dài chưa bao giờ cũ. Nét đẹp Việt hòa điệu thật ấm áp, dịu dàng với tâm hồn Việt trong những ký họa dọc đường khi ông đặt bút vẽ nhanh như chỉ sợ nét đẹp mà ông vụt thấy của người Việt và thiên nhiên Việt biến mất".
Cuốn sách "Trần Văn Cẩn - Tác phẩm chọn lọc trong bộ sưu tập của Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam". Ảnh: Báo Văn hoá
Trần Văn Cẩn trở về cuộc sống thực tại với các đề tài như sinh hoạt dân dã và chân dung, trong đó phản ánh sinh động cuộc sống lao động, sản xuất của nhân dân. Những đối tượng trong tranh của Trần Văn Cẩn chuyển từ nhân vật thành thị như Em Thúy hay Thiếu nữ đọc sách sang nông dân, công nhân, tầng lớp lao động nói chung như Tát nước đồng chiêm, Xuống đồng hay Thằng cu đất mỏ...
Năm 1946, Triển lãm mỹ thuật toàn quốc lần thứ nhất được tổ chức long trọng tại Nhà hát Lớn Hà Nội, đã quy tụ đông đảo những anh tài khắp mọi miền đất nước, với các tác phẩm đủ loại như sơn mài, sơn dầu bột màu, thuốc nước, khắc gỗ, lụa… Và bức Xuống đồng - lụa của Trần Văn Cẩn đoạt giải nhất. Xuống đồng được vẽ với bút pháp táo bạo, mạnh mẽ, độc đáo, hòa sắc tươi, nhẹ và tương phản nhằm lột tả hết công việc đồng áng nhọc nhằn. Qua đấy, ta cảm nhận được tình cảm sâu sắc của ông với đời sống người nông dân, với con người Việt Nam. Đây cũng là hoà sắc và chất liệu chưa từng có ở tranh lụa Việt Nam thời bấy giờ.
Tát nước đồng chiêm - sơn mài cũng là tác phẩm xuất sắc của Trần Văn Cẩn. Tát nước đồng chiêm thể hiện một quang cảnh rộng lớn: quang cảnh những người nông dân đang lao động trên chính thửa ruộng của mình. Ông vẽ người lao động mà không thấy vẻ lam lũ, nhọc nhằn, ngược lại, toát lên một vẻ đẹp đầm ấm. Tát nước đồng chiêm biểu hiện một vẻ đẹp chân thật, chất phác không kém phần duyên dáng lãng mạn của người nông dân Việt Nam. Và có lẽ Trần Văn Cẩn còn là một trong những danh họa vẽ nông dân thành công nhất: bố cục chắc vững, các mảng đầy vơi đan xen tài tình, từ dáng điệu được nghiên cứu một cách công phu, rất xao động, nhuần nhuyễn sắc độ đậm nhạt mềm mại, hợp lý. Cả một không gian tươi sáng nhộn nhịp như hoà quyện vào những cô gái quê uyển chuyển trong động tác tát nước gàu dai, những cúi ngửa tự nhiên, bay bướm, những khóm tre lay động, những cánh cò dập dờn, những thửa ruộng chạy xa tít phía chân trời chói loà.
Không chỉ nổi tiếng với những bức họa để đời, Trần Văn Cẩn còn có nhiều đóng góp cho nền mỹ thuật Việt Nam trong công tác đào tạo, cũng như công tác của Hội Mỹ thuật Việt Nam.
Trong những năm kháng chiến, ông tham gia giảng dạy tại Trường Mỹ thuật ở Việt Bắc, do hoạ sĩ Tô Ngọc Vân làm hiệu trưởng. Năm 1954, sau khi Tô Ngọc Vân hy sinh, ông được bầu làm Hiệu trưởng và đảm nhiệm cương vị này trong suốt 15 năm (1954-1969).
Bên cạnh hoạt động giảng dạy, ông còn được bầu làm Tổng Thư ký Hội Mỹ thuật Việt Nam nhiệm kỳ thứ nhất (1958-1983), Chủ tịch Hội Nghệ sĩ tạo hình Việt Nam nhiệm kỳ 2 (1983-1989). Họa sĩ Trần Văn Cẩn còn có nhiều công lao đóng góp, xây dựng nền mỹ thuật Việt Nam nói chung cũng như thẩm định, tuyển chọn những tác phẩm hội họa có giá trị cho Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam.
Với những đóng góp to lớn cho nền Mỹ thuật Việt Nam, họa sĩ Trần Văn Cẩn được truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh đợt I về văn học nghệ thuật năm 1996.
Luôn nghiêm túc với nghệ thuật, dành cả đời mình cho sáng tạo nghệ thuật, Trần Văn Cẩn khiến người ta chỉ có thể khâm phục và ngưỡng mộ. Ông là một trong những cây đại thụ của làng Mỹ thuật Việt Nam, một tấm gương sáng chói về lao động nghệ thuật.
