Sáng tạo từ huyền sử về Chử Đồng Tử

Một nền tảng nhận thức toàn diện về mối tình huyền thoại giữa Tiên Dung và Chử Đồng Tử cho thấy đây không chỉ là một câu chuyện mang màu sắc dân gian, mà còn là một sử thi dân tộc, hàm chứa chiều sâu văn hóa, lịch sử, tín ngưỡng và tâm linh xưa. Nền tảng này được xây dựng từ nhiều lớp tiếp cận, từ khảo cổ học, sử học, văn hóa học đến mỹ thuật, góp phần tạo cảm hứng cho các sản phẩm sáng tạo.

Đây là nội dung chủ đạo tại tọa đàm Huyền thoại Dạ Trạch - Từ sử thi dân tộc đến ngôn ngữ điện ảnh do Đài Phát thanh - Truyền hình Hà Nội tổ chức tại Hà Nội. Tọa đàm không chỉ đặt nền móng tri thức, mà còn khơi mở cảm hứng sáng tạo cho dự án phim Huyền tình Dạ Trạch, cũng do chính đơn vị này sản xuất.

Nhiều phát hiện thú vị

Tại tọa đàm, nhiều phát hiện thú vị được các chuyên gia đầu ngành ở các lĩnh vực khảo cổ, sử học, văn hóa, kiến trúc, mỹ thuật… đưa ra, góp phần khắc họa toàn cảnh không gian sống của người Việt cổ thời Văn Lang - một thời kỳ gắn với những yếu tố văn hóa tiền Đông Sơn. Những phát hiện này mở ra góc nhìn đa chiều về truyền thuyết Chử Đồng Tử - Tiên Dung.

Theo PGS-TS Bùi Minh Trí (nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu kinh thành), huyền thoại Dạ Trạch (Hưng Yên) gắn liền với truyền thuyết về Chử Đồng Tử - Tiên Dung. Huyền thoại này có bối cảnh thời gian là thời đại Hùng Vương thứ 18, thuộc thời kỳ văn hóa Đông Sơn. Đây là bối cảnh mang đậm tính huyền sử, cho phép sự bay bổng sáng tạo.

Toàn cảnh tọa đàm “Huyền thoại Dạ Trạch - Từ sử thi dân tộc đến ngôn ngữ điện ảnh”

Cũng theo chuyên gia này, điểm nhấn quan trọng nhất của bộ phim về huyền thoại Dạ Trạch hoặc huyền tích Chử Đồng Tử là sự giao thoa hòa quyện giữa nội dung cốt lõi của câu chuyện và không gian văn hóa Lạc Việt, trong một bối cảnh lịch sử Hùng Vương thứ 18 được tái hiện một cách chân thực.

"Nội dung cốt lõi của câu chuyện chính là trái tim của bộ phim. Một huyền tích tứ bất tử có sức sống mạnh mẽ trong tâm thức người Việt Nam bao đời không chỉ vì sự kỳ ảo, mà còn vì những giá trị nhân văn sâu sắc" - ông Trí khẳng định - "Trong khi đó, không gian văn hóa Lạc Việt chính là linh hồn và bản sắc độc đáo của bộ phim. Còn bối cảnh lịch sử thời Hùng Vương thứ 18 cung cấp khung sườn và tính chân thực cho câu chuyện và không gian văn hóa".

Đi sâu vào hình thái kiến trúc trong không gian văn hóa Lạc Việt thời Hùng Vương, nhà nghiên cứu Bùi Minh Trí đưa ra một phát hiện đáng chú ý. Đó là hình thái kiến trúc Lạc Việt có mối liên hệ với nhà sàn Toraja ở Indonesia.

Ông Trí cho rằng, nghiên cứu so sánh kiến trúc nhà sàn của người Toraja (đảo Sulawesi, Indonesia) với các hình khắc trên trống đồng Đông Sơn thực sự mang lại những gợi ý quý báu cho việc phục dựng không gian sống của cư dân Văn Lang thời vua Hùng.

Kiến trúc nhà sàn văn hóa Đông Sơn trên trống Ngọc Lũ 1, Hà Nam, phát hiện năm 1893. Nguồn: Đặng Hồng Sơn

Trong khi đó, dựa trên các phát hiện khảo cổ học, TS Nguyễn Việt (Giám đốc Trung tâm Tiền sử Đông Nam Á) đề cập đến một phát hiện thú vị về đất "Chử" có liên quan trực tiếp đến huyền sử Chử Đồng Tử.

Ông Việt cho biết, "Chử" có nghĩa là đầm lầy ven sông. Đây là môi trường sống của cư dân Đông Sơn ở đồng bằng sông Hồng thế kỷ 4 trước Công nguyên, trong đó dạng đất lúa xen lẫn tình trạng sông hồ dày đặc, chịu tác động thủy triều là tiêu biểu nhất. Trong khi đó, "Chử dân" là dân sống trong môi trường đầm lầy, sông nước. Đây là một bộ phận của Lạc dân Văn Lang, trồng lúa và đánh cá, lượm bắt hải sản.

Trong mối liên hệ với câu chuyện về Chử Đồng Tử, nhà nghiên cứu Nguyễn Việt nhấn mạnh, sự tích Chử Đồng Tử chỉ được ghi nhận từ thế kỷ 14 - 15 trong Lĩnh Nam chích quái, tất nhiên dựa trên nguồn sử thi Việt Nam lưu hành trước đó trong dân gian. Quan trọng hơn, sự tích này có sự ủng hộ của tư liệu khảo cổ học ở niên điểm sử thi nhắc đến - cuối đời Hùng Vương (khoảng thế kỷ 4 - 5 trước Công nguyên).

TS Nguyễn Việt phát biểu

"Ở chỗ, thực sự tồn tại môi trường đầm lầy, sông nước, rất tương thích với đất Chử, dân Chử - nền dân cư và môi trường sống của chàng trai Chử Đồng Tử" - TS Nguyễn Việt khẳng định - "Đặc biệt, với sự lưu truyền của hệ thống đền thờ, di tích, lễ hội trong dân cư hiện nay, thực sự tồn tại những làng lúa mang đậm chất dân "Lạc", dân "Chử" với nhiều mộ táng thân cây khoét rỗng mang nhiều di vật đặc trưng văn hóa Đông Sơn - Văn Lang, trong đó nghề làm vải đang rất thịnh hành và phát triển".

Sáng tạo trên nền tảng khoa học

Việc tổ chức một hoạt động học thuật như tọa đàm Huyền thoại Dạ Trạch - Từ sử thi dân tộc đến ngôn ngữ điện ảnh, quy tụ một trữ lượng lớn các quan điểm, luận cứ khoa học từ nhiều chuyên gia đầu ngành, cho thấy nỗ lực đáng ghi nhận của đơn vị sản xuất dự án phim Huyền tình Dạ Trạch.

Từ góc nhìn học thuật, tọa đàm không chỉ góp phần làm sáng rõ nền tảng lịch sử - văn hóa của huyền thoại, mà còn khơi dậy tiềm năng sáng tạo từ chất liệu truyền thuyết và tín ngưỡng dân gian. Đây là cơ hội để các nhà làm phim, nghệ sĩ và giới sáng tạo nội dung tiếp cận nguồn cảm hứng, tư liệu quý giá cho quá trình xây dựng bối cảnh, kịch bản và chất liệu văn hóa cho dự án phim đặc biệt này.

Như lời TS Nguyễn Việt khẳng định: "Cần phối hợp nhuần nhuyễn giữa sự bay bổng của "khói" huyền thoại với sự thực "lửa" khảo cổ để tạo ra một bộ phim đạt chất lượng khoa học cao nhất".

Đồng quan điểm, nhà nghiên cứu Bùi Minh Trí nhấn mạnh, việc xây dựng bối cảnh phim dựa trên các tư liệu khảo cổ học về văn hóa Đông Sơn không chỉ là yêu cầu về tính chính xác lịch sử, mà còn là cơ hội để tạo nên một tác phẩm độc đáo, mang đậm bản sắc Việt Nam.

PGS-TS Bùi Minh Trí phát biểu

"Bằng cách tập trung vào sự kết nối giữa nội dung cốt lõi của huyền tích/ huyền thoại, không gian văn hóa Lạc Việt được tái hiện sống động qua trang phục, kiến trúc nhà sàn mái cong, và vai trò trung tâm của con thuyền, bộ phim sẽ không chỉ kể một câu chuyện hấp dẫn mà còn đưa khán giả "du hành" về một thời kỳ rực rỡ của dân tộc. Điều này không chỉ có ý nghĩa nghệ thuật mà còn góp phần giáo dục, khơi dậy niềm tự hào về cội nguồn và di sản văn hóa Việt Nam" - ông Trí bày tỏ.

Ở một góc nhìn rộng hơn, GS-TSKH Vũ Minh Giang (Phó Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam) cho rằng: việc khai thác chất liệu sử thi, huyền sử trong điện ảnh đòi hỏi quá trình lao động công phu và nghiêm túc của cả ê-kíp sáng tạo.

"Chúng ta phải bắt đầu từ kịch bản. Rồi từ đó tiếp xúc với các chuyên gia trong từng lĩnh vực, bởi câu chuyện khi tái hiện sẽ bao gồm nhân vật, trang phục, phương tiện đi lại, đồ ăn, thức uống… nói chung là toàn bộ không gian sống. Nếu muốn bộ phim giữ được tinh thần của huyền thoại thì phải có một quá trình lao động rất kỹ lưỡng" - ông Giang phân tích.

GS-TSKH Vũ Minh Giang phát biểu

Đặc biệt, chuyên gia này còn nhấn mạnh: "Quan trọng hơn cả là tư tưởng chủ đạo cần được thể hiện rõ ràng trong kịch bản: Chúng ta muốn truyền tải điều gì đến khán giả. Chử Đồng Tử - một trong "tứ bất tử" - không chỉ là hình tượng văn hóa, mà còn mang thông điệp về hiếu nghĩa, tình yêu, và những giá trị cốt lõi của văn hóa Việt Nam. Bộ phim cần chuyển tải được điều đó, thông qua những câu thoại, hành động, và cả những chi tiết rất đời thường".

Đồng thời, GS-TSKH Vũ Minh Giang cũng nhấn mạnh vai trò trung tâm của sáng tạo. Theo ông, di sản văn hóa, dù là vật thể hay phi vật thể, nếu chỉ dừng lại ở việc "ăn mày" quá khứ thì sẽ sớm trở nên nghèo nàn. Nhưng nếu coi đó là nguồn tài nguyên để sáng tạo, thì tiềm năng là vô tận. Vì vậy, sự tham gia sáng tạo của đạo diễn, diễn viên, biên kịch… là điều kiện tiên quyết để hình thành một tác phẩm văn hóa thực sự sống động.

Tuy nhiên, trong suốt quá trình xây dựng và triển khai đề án, ê-kíp sản xuất vẫn cần sự đồng hành chặt chẽ với giới chuyên gia để đảm bảo tính chính xác, khoa học, nhằm tránh những sai sót đáng tiếc về kiến thức. Theo ông Giang, ý kiến của các nhà nghiên cứu là yếu tố then chốt để bộ phim khi ra mắt có thể đứng vững trong lòng công chúng về cả mặt học thuật lẫn nghệ thuật.

Hơn nữa, GS-TSKH Vũ Minh Giang còn nhấn mạnh đến yếu tố thị hiếu: "Nếu chỉ chăm chăm vào việc đúng - sai mà bỏ qua việc người xem thực sự muốn gì, thì tác phẩm rất dễ thất bại. Phim phải được nghiên cứu kỹ lưỡng về đối tượng khán giả, nhất là khán giả trẻ. Sở dĩ nhiều phim nước ngoài có thể trở thành hiện tượng văn hóa là vì họ đánh trúng được tâm lý và cảm xúc của lớp khán giả năng động nhất. Chúng ta cũng cần có sự điều tra, tìm hiểu nhu cầu đó, để tác phẩm điện ảnh không chỉ mang tính học thuật mà còn có sức sống đương đại".