Một công viên di sản hình thành trên khu vực rộng 6.000m2 ở phía Đông của di chỉ khảo cổ Vườn Chuối (xã Hoài Đức, Hà Nội) - đó là ý tưởng đang được giới khoa học nhắc tới sau khi di chỉ này vừa được trao bằng Di tích cấp thành phố vào tháng 11 vừa qua.
Tại Hội nghị thông báo khảo cổ học toàn quốc 2025, kết quả cuộc khai quật mới nhất tại đây cũng được trình bày, với những thông tin quan trọng về ngôi làng cổ từng tồn tại khoảng 4.000 năm trước tại Hà Nội.
Trao bằng Di tích cấp thành phố cho Di tích Vườn Chuối
Những hiện vật độc nhất vô nhị
Các nhà khoa học nhận định, trong hệ thống di sản khảo cổ học của Thủ đô, di tích Vườn Chuối là một trong số ít địa điểm còn lưu giữ được tầng văn hóa dày, giàu di vật và thông tin lịch sử. Nó gắn với những "thông điệp" từ quá khứ, chuyển tải những giá trị văn hóa của cha ông từ thời Tiền Thăng Long cách nay gần 4.000 năm cho đến những thế kỷ đầu Công nguyên.
Thực tế, hành trình đến với việc được công nhận là di tích cấp thành phố của di chỉ Vườn Chuối không đơn giản bởi nhiều lý do, trong đó có việc chồng lấn với các quy hoạch phát triển hạ tầng và đô thị trước đây. Dù vậy, kể từ khi được phát hiện từ năm 1969, di chỉ này đã trải qua 11 lần khai quật. Tính đến nay, số lượng hiện vật, cổ vật khai quật được ở đây đã lên tới hàng chục nghìn, thuộc nhiều nhóm chất liệu như đá, đồng, gốm, gỗ, xương, sắt, ngọc…
Một góc trưng bày "Những khám phá khảo cổ từ Vườn Chuối"
Đặc biệt, cuộc khai quật quy mô lớn năm 2024 - 2025 vừa qua trên diện tích 6.000m2 (triển khai tại một nửa phía Tây di tích), được đánh giá là cuộc khai quật lớn nhất đối với một di tích thuộc thời đại Kim khí ở Việt Nam. Kết quả, nhiều tư liệu quý lần đầu tiên được công bố, góp phần cung cấp những nhận thức toàn diện về một ngôi làng cổ của người Việt hình thành, phát triển liên tục trên vùng đất Thăng Long - Hà Nội.
Cụ thể, giá trị của di tích khảo cổ học Vườn Chuối càng được nâng tầm khi các nhà khảo cổ trong quá trình khai quật đã làm sáng tỏ những công xưởng chế tác đồ đá ngọc, đồ gỗ, dấu tích kiến trúc nhà dài đến khu mộ địa táng phát triển liên tục qua các giai đoạn văn hóa Phùng Nguyên - Đồng Đậu - Gò Mun - Đông Sơn và Hậu Đông Sơn. Đây là những bằng chứng tiêu biểu của nền văn minh Việt cổ có nguồn gốc bản địa, đồng thời là minh chứng vững chắc cho thời đại Hùng Vương trong lịch sử dân tộc.
Theo TS Nguyễn Ngọc Quý (Viện Khảo cổ học), Trưởng đoàn khai quật một số giai đoạn ở Vườn Chuối, có hàng trăm hiện vật tại đây có thể được xếp hạng Bảo vật quốc gia. "Về mặt chuyên môn, chúng tôi đang đề xuất làm hồ sơ công nhận Bảo vật quốc gia theo bộ. Ví dụ, một bộ vòng có thể lên đến vài chục chiếc. Hoặc một bộ dụng cụ liên quan đến nghề chế tác đồ ngọc có thể lên đến khoảng vài trăm hiện vật" - TS Quý cho biết - "Nhiều hiện vật thể hiện sự phân tầng trong xã hội rất cao, bởi chỉ những người có điều kiện và có quyền lực mới đủ khả năng sử dụng chúng".
Theo ông Quý, tại Vườn Chuối có một số hiện vật đặc biệt quý hiếm lần đầu được ghi nhận trong lịch sử nghiên cứu giai đoạn Kim khí ở miền Bắc Việt Nam và Hà Nội gồm: rìu bích chất liệu đá ngọc màu xanh, biểu trưng quyền lực thủ lĩnh, là đồ tùy táng trong một ngôi mộ giai đoạn Tiền Đông Sơn, cách nay khoảng 3.500 năm; vật đeo mô phỏng hình đầu chim phượng; sưu tập đồ ngọc gồm vật đeo (vòng, khuyên tai, hạt chuỗi…) và những vật tượng trưng cho quyền lực của tầng lớp thủ lĩnh như nha chương, vật đeo dạng mũi nhọn.
Một số hiện vật tại trưng bày "Những khám phá khảo cổ từ Vườn Chuối"
Bên cạnh đó, một trong những kết quả quan trọng nhất của các đợt khai quật tại di chỉ khảo cổ Vườn Chuối là hệ thống mộ táng với di cốt và các đồ tùy táng còn gần như nguyên vẹn. Theo GS-TS Lâm Thị Mỹ Dung, một trong những chuyên gia gắn bó lâu năm với di chỉ Vườn Chuối, những kết quả này không chỉ cung cấp hiện vật, di vật, di cốt cho việc nghiên cứu, mà còn cho thấy nhiều thông tin về phong tục tập quán, lối sống của một xã hội đã có sự phát triển tương đối cao, bước đầu trở thành xã hội phân tầng.
"Chúng ta đã khẳng định bước đầu: Đó là một ngôi làng nông nghiệp, một trong những ngôi làng cổ nhất ở vùng trũng Hà Nội và của vùng đồng bằng châu thổ sông Hồng. Nó chứng minh rằng người Việt cổ đã có lịch sử khai phá và chiếm lĩnh đồng bằng từ cách đây gần 4.000 năm" - TS Nguyễn Ngọc Quý nói thêm - "Những hiện vật, dấu tích khai quật được ở đây cũng chứng minh thời đại Hùng Vương dựng nước là có thật chứ không chỉ trong truyền thuyết".
Ngoài ra, từ hàng trăm ngôi mộ còn giữ được tình trạng khá tốt, các nhà khoa học cũng triển khai nhiều nghiên cứu về giai đoạn khởi đầu của người Việt cổ, chẳng hạn như về ADN, về lịch sử phát triển của dân tộc, hoặc những giá trị về văn hóa, táng tục, truyền thống được lưu giữ ở đó.
Một "công viên di sản" cho Hà Nội
Kể từ khi được tổ chức tại Bảo tàng Hà Nội từ 9/11, cuộc trưng bày Những khám phá khảo cổ từ Vườn Chuối luôn thu hút đông đảo giới khảo cổ, nghiên cứu và du khách tìm đến chiêm ngưỡng, khám phá những ẩn số thú vị được tiết lộ. Không gian 750m2 của cuộc trưng bày giới thiệu khoảng 1.000 tài liệu, hiện vật, trong đó có những hiện vật quan trọng với giá trị đặc trưng riêng biệt.
Thiết kế mô phỏng về Công viên Di sản Vườn Chuối tương lai
Cũng trong ngày 9/11, chia sẻ niềm vui khi Vườn Chuối được cấp bằng di tích, GS-TS Lâm Thị Mỹ Dung nói rằng đây là "sự kiện hết sức đáng mừng" khi di chỉ khảo cổ này đã sự đảm bảo về mặt pháp lý để được bảo vệ theo Luật Di sản văn hóa. "Kể từ đây, giai đoạn bảo vệ, gìn giữ và chống xâm hại tại Vườn Chuối đã khép lại, để chuyển sang giai đoạn phát huy giá trị di tích" - bà nói.
Đáng chú ý, ý tưởng về một công viên di sản trên khu vực 6.000m2 ở phía Đông Vườn Chuối cũng đang được các cơ quan chức năng và các nhà nghiên cứu nhắc tới.
Cụ thể, theo ông Nguyễn Tiến Đà, Giám đốc Bảo tàng Hà Nội, từ quyết tâm của thành phố, hiện Bảo tàng đang tiến hành tham mưu cho các cơ quan chức năng về ý tưởng này, để di tích khảo cổ học Vườn Chuối không "đứng im", mà trở thành điểm đến văn hóa xứng đáng của Hà Nội, nơi mang lại những trải nghiệm đặc biệt cho cộng đồng trong tương lai.
Tại đó, công viên di sản Vườn Chuối sẽ kể câu chuyện về tổ tiên cách đây 4.000 năm thông qua những tài liệu, hiện vật từ kết quả khai quật khảo cổ, như một cách tôn vinh di sản quý báu của cha ông để lại cho thế hệ mai sau.Trước mắt, phương án kiến trúc và cảnh quan cho khu vực bảo tồn phía Đông di tích Vườn Chuối đang được nghiên cứu. Dự kiến, ở bước đầu, khu vực này được giữ nguyên hình thái gò, thiết kế lối tiếp cận thuận tiện từ các trục đô thị.
Đồng thời, các điểm giải thích, bản đồ địa tầng và mô phỏng quy trình khai quật cũng được bố trí, nhằm kể lại câu chuyện về một ngôi làng cổ tồn tại qua nhiều thế hệ. Không gian tại đây được thiết kế như một "phòng thí nghiệm mở", khuyến khích công chúng tương tác có kiểm soát với di sản, đặc biệt là ở các hoạt động giáo dục trải nghiệm cho học sinh.
Tiếp đó, mục tiêu trung hạn là hình thành mô hình công viên di sản kết hợp với chức năng bảo tàng cộng đồng - nơi tiếp nhận và giới thiệu kết quả nghiên cứu, đồng thời nâng cao nhận thức về di sản trong cộng đồng.
Và kỳ vọng cuối cùng của các nhà nghiên cứu là thiết lập một chu trình khép kín: nghiên cứu - số hóa - giải thích - giáo dục - phản hồi từ cộng đồng - điều chỉnh quản lý. Nếu thành công, Vườn Chuối sẽ trở thành một điểm tham chiếu sống động về khảo cổ và giáo dục, nơi quá khứ được bảo tồn như nguồn lực sáng tạo cho không gian văn hóa đô thị hiện đại.
Chia sẻ về ý tưởng này, PGS-TS Bùi Hoài Sơn (Ủy viên Thường trực Ủy ban Văn hóa, Xã hội của Quốc hội) nhận xét: Việc hình thành công viên để tôn vinh những giá trị của di tích Vườn Chuối sẽ không chỉ giúp kể lại cho thế hệ sau câu chuyện lịch sử, mà còn minh chứng cho tình yêu của chúng ta đối với lịch sử, đồng thời cho thấy tầm quan trọng của di tích, văn hóa và lịch sử trong dòng chảy phát triển của đất nước.
Bên cạnh đó, việc hình thành công viên di sản khảo cổ tại di tích Vườn Chuối với ý nghĩa như một "bảo tàng tại chỗ" của di sản cũng là cách chúng ta phát triển công nghiệp văn hóa từ những gì tổ tiên để lại. Và các nhà khoa học hy vọng: Với các giá trị vượt trội đã được khẳng định, Vườn Chuối sẽ sớm được nâng cấp thành Di tích quốc gia đặc biệt - một bước đi cần thiết để bảo đảm bảo tồn lâu dài và phát huy đúng tầm vóc của nó trong lịch sử dân tộc.
Một ý tưởng hình thành sớm
Năm 2018, tại Giải thưởng Bùi Xuân Phái - Vì Tình yêu Hà Nội (do báo Thể thao và Văn hóa, TTXVN, tổ chức) giải Ý tưởng đã được trao cho "Đề xuất bảo tồn phát huy di chỉ Vườn Chuối của PGS Nguyễn Văn Huy và các nhà khoa học". Ở thời điểm đó, PGS Huy và nhiều nhà khoa học cũng nhắc tới việc cần sớm hình thành một "công viên di sản" từ di chỉ này.
