Cách đây 20 năm, ngày 25/11/2005 đánh dấu mốc quan trọng khi Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên được UNESCO vinh danh là Kiệt tác truyền khẩu và Di sản văn hoá phi vật thể của nhân loại.
Từ những buôn làng xa xôi, tiếng cồng chiêng vượt qua biên giới để trở thành tài sản chung của nhân loại, mang bản sắc Việt Nam đến với bạn bè thế giới. Để gìn giữ nét văn hóa này, cộng đồng các dân tộc ở Tây Nguyên đang nỗ lực để bảo vệ và phát huy các giá trị của Di sản.
Nét văn hoá đặc trưng, đầy sức quyến rũ và hấp dẫn của vùng đất Tây Nguyên
Tây Nguyên - xứ sở của những thiên sử thi đẫm chất huyền thoại, vùng đất của đại ngàn xanh thẳm, của không gian văn hóa cồng chiêng đậm đà bản sắc. Không gian văn hóa cồng chiêng trải rộng suốt các tỉnh Kon Tum, Gia Lai, Đắk Lắk, Lâm Đồng và chủ nhân của loại hình văn hóa đặc sắc này là cư dân các dân tộc Tây Nguyên, như Ê đê, Ba na, Xơ đăng, Gia rai, M’nông, Cơ ho…
Cồng chiêng xuất hiện trên mảnh đất Tây Nguyên từ bao giờ không ai rõ. Nó như mạch nước ngầm thấm đẫm hơi thở cuộc sống. Các nhà nghiên cứu văn hóa cho rằng, cồng chiêng có từ thời cổ đại, bắt nguồn từ nền văn minh Đông Sơn có cách đây ít nhất 3.500-4.000 năm, với hai nhạc cụ điển hình là trống đồng và cồng chiêng. Theo quan niệm của người Tây Nguyên, cồng chiêng là ngôn ngữ giao tiếp của con người với thế giới siêu nhiên. Nó được coi là biểu hiện cho tài sản, quyền lực, sự an toàn trong mỗi gia đình và cộng đông.
Đồng bào Bahnar trình diễn cồng chiêng tại phố đi bộ Hồ Gươm. Ảnh: Tuấn Đức - TTXVN
Cồng, chiêng được làm từ hợp kim đồng, có khi pha vàng, bạc hoặc đồng đen. Cồng là loại có núm, chiêng không núm. Nhạc cụ này có nhiều cỡ, đường kính từ 20 đến 50-60 cm, loại cực đại tới 90-120 cm. Cồng chiêng có thể được dùng đơn lẻ hoặc dùng theo dàn, bộ từ 2 đến 12 hoặc 13 chiếc, thậm chí có nơi tới 18-20 chiếc. Trong một bộ chiêng, chiêng mẹ (chiêng cái) là quan trọng nhất. Cồng chiêng có thể được gõ bằng dùi hoặc đấm bằng tay. Có dân tộc còn áp dụng kỹ thuật chặn tiếng bằng tay trái hoặc tạo giai điệu trên một chiếc chiêng...
Trải qua năm tháng, cồng chiêng đã trở thành nét văn hoá đặc trưng, đầy sức quyến rũ và hấp dẫn của vùng đất Tây Nguyên. Những âm thanh khi ngân nga sâu lắng, khi trầm hùng, hòa quyện với tiếng suối, tiếng gió và với tiếng lòng, đã sống mãi cùng đất trời và con người Tây Nguyên.
Vì vậy, âm nhạc ở đây không đơn thuần là nghệ thuật mà có chức năng phục vụ một sự kiện đặc biệt trong xã hội hoặc trong đời sống hàng ngày. Lúc đứa trẻ mới chào đời, tiếng cồng vang lên chào đón thành viên mới. Khi đứa trẻ lớn lên, mỗi giai đoạn của đời sống, từ việc ruộng đồng cho đến những buổi gặp gỡ nam nữ, khi đón khách, lên nhà mới hay tang lễ… đều không thể thiếu tiếng cồng chiêng. Tiếng cồng chiêng âm vang gợi cho người nghe như thấy được cả không gian săn bắn, không gian làm rẫy, không gian lễ hội… của con người Tây Nguyên. Vào những ngày lễ hội, hình ảnh những vòng người nhảy múa quanh ngọn lửa thiêng, bên những vò rượu cần trong tiếng cồng chiêng vang vọng núi rừng, tạo cho Tây Nguyên một không gian lãng mạn và huyền ảo. Đây cũng chính là nguồn gốc của những áng sử thi, thơ ca đi vào lòng người.
Điểm độc đáo nữa của cồng chiêng là tính cộng đồng. Không gian diễn xướng mở rộng cho mọi người, không phân biệt nam nữ, không có những cấm kỵ đặc biệt. Nhiều tộc người còn cho phép phụ nữ đánh chiêng - một minh chứng cho sự bình đẳng và dấu ấn mẫu hệ trong cấu trúc văn hóa Tây Nguyên.
Ảnh: Tuấn Đức - TTXVN
Theo nghệ nhân K’Bon (người K’Ho), "sân khấu dân gian" chính là không gian rừng, không gian lễ hội, không gian bon làng - nơi những con người mộc mạc, chân chất gửi đến các thế lực siêu nhiên tiếng nói của cộng đồng bên chóe rượu cần, quanh ngọn lửa thiêng, giữa tiếng cồng chiêng ngân vọng cùng gió ngàn, mây núi.
"Nó còn đẹp ở hình thể, ở động tác tay chân của người đánh chiêng và cả vũ điệu của những người múa xoang", nghệ nhân Touneh Ma Bio (người Chu Ru) chia sẻ.
Linh thiêng, huyền ảo mà gần gũi, cồng chiêng Tây Nguyên là tiếng vọng của truyền thống, sợi dây nối quá khứ với hiện tại và tương lai, nối văn hóa của từng tộc người với văn hóa cộng đồng và nhân loại.
Nỗ lực bảo tồn và phát huy Di sản
Từ năm 2005 đến nay, các tỉnh Tây Nguyên đã thực hiện nhiều chương trình nhằm bảo tồn và phát huy giá trị Di sản này.
Nhiều lớp truyền dạy nghệ thuật cồng chiêng được mở ra cho thanh thiếu niên và các nghệ nhân lớn tuổi là người hướng dẫn, truyền nghề; đồng thời được đẩy mạnh trong các trường nghệ thuật của hai tỉnh Gia Lai, Đắk Lắk và trường Đại học Tây Nguyên. Cùng với đó là hoạt động khôi phục các lễ hội truyền thống, trang bị nhạc cụ, phục hồi trang phục dân tộc, và tổ chức những buổi trình diễn định kỳ để cồng chiêng tiếp tục sống trong đời sống cộng đồng.
Chương trình nghệ thuật tại lễ khai mạc Festival Văn hoá Cồng chiêng Tây Nguyên. Ảnh: Thống Nhất -TTXVN
Theo Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, những địa phương, như: Gia Lai, Kon Tum, Đắk Lắk hay Lâm Đồng đã tổ chức hàng trăm lớp đào tạo, phục dựng lễ hội, đồng thời khuyến khích các nghệ nhân trẻ tiếp bước cha anh. Bên cạnh đó, việc đưa cồng chiêng vào bảo tàng, các hoạt động du lịch trải nghiệm… giúp Không gian văn hóa cồng chiêng hiện diện sinh động hơn giữa đời sống hiện đại.
Ngoài ra, các tỉnh Tây Nguyên còn đẩy mạnh công tác khảo cứu điền dã, xây dựng phòng lưu trữ di sản văn hóa cồng chiêng, tổ chức đội ngũ nghiên cứu có chuyên môn về âm nhạc truyền thống.
Bên cạnh đó, các kỳ Festival quốc tế cồng chiêng, lễ hội văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên ở cấp khu vực và cấp tỉnh cũng được tổ chức định kỳ hàng năm tại các tỉnh Tây Nguyên. Cồng chiêng Tây Nguyên cũng được vinh danh tại nhiều lễ hội, sự kiện mang tầm quốc gia và khu vực, như Liên hoan cồng chiêng tại các kỳ lễ hội cà phê Buôn Ma Thuột…
Đặc biệt, trong khuôn khổ hoạt động kỷ niệm 20 năm Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên được UNESCO công nhận là Kiệt tác truyền khẩu và Di sản văn hoá phi vật thể của nhân loại, sẽ diễn ra Lễ hội Cồng chiêng Đông Nam Á (tại Đà Lạt từ 18/12/2025 đến 2/1/2026), quy tụ các đoàn nghệ thuật từ 5 quốc gia trong khu vực và 11 đoàn trong nước. Sự kiện có sự tham gia của các đoàn nghệ thuật cồng chiêng đến từ Campuchia, Lào, Malaysia, Indonesia và Thái Lan. Trong nước, ngoài 6 đoàn chủ nhà Lâm Đồng còn có đại diện của Gia Lai, Đắk Lắk, Kon Tum và Phú Thọ (dân tộc Mường và Thái).
Trong đó, điểm nhấn của Lễ hội là đêm "Hòa âm Cồng chiêng Đông Nam Á" vào tối 20/12/2025, tại quảng trường Lâm Viên Đà Lạt. Hơn 200 nghệ nhân sẽ trình diễn kết hợp giữa cồng chiêng truyền thống và âm nhạc đương đại. Sự kiện dự kiến xác lập kỷ lục về không gian trình diễn cồng chiêng kết hợp văn hóa nghệ thuật lớn nhất.
Những lễ hội cồng chiêng đặc sắc của dân tộc Tây Nguyên đã và đang thu hút rất nhiều du khách, đặc biệt là du khách nước ngoài. Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên đã trở thành một điểm nhấn đặc biệt về văn hóa, du lịch, đồng thời góp phần phát triển kinh tế-xã hội của vùng đất cao nguyên.
