Hình ảnh con rắn quấn quanh cây gậy là biểu tượng y học thường thấy, xuất hiện trên logo của các tổ chức liên quan đến y tế, hãng thuốc hoặc bao bì dược phẩm. Từng có thời điểm, hình ảnh này thường bị gọi nhầm là "Caduceus", vốn mang ý nghĩa khác biệt. Biểu tượng y học thực sự có tên "Gậy Asclepius" (Rod of Asclepius)
"Caduceus" xuất phát từ tiếng Hy Lạp, nghĩa là "cây gậy của sứ giả", biểu tượng của thần Hermes (người La Mã gọi là Mercury). Thần Hermes được xem là vị thần bảo vệ khách du lịch, người chăn cừu và thương nhân. Caduceus của Hermes gồm hai con rắn quấn quanh cây gậy, trên đỉnh gậy có cánh. Theo thần thoại, nó được tạo ra khi Hermes ném cây gậy của mình vào hai con rắn đang đánh nhau, khiến chúng ngừng chiến đấu. Sau này, nó hiện thân cho việc giải quyết tranh chấp một cách hòa bình.
Trong khi đó, "Gậy Asclepius" chỉ có một con rắn quấn quanh, thuộc về một vị thần Hy Lạp quan trọng khác là Asclepius.
Asclepius ban đầu là một thầy thuốc, sau này được công nhận như vị thần chữa bệnh. Giáo phái của ông lan rộng vào thế kỷ thứ 5 trước công nguyên (TCN). Nhiều thánh địa mang tên ông được xây dựng trên khắp Hy Lạp, vừa là nơi thờ cúng, vừa là nơi trú ẩn cho người bệnh. Tại đây, các thầy tế hướng dẫn bệnh nhân thực hiện nghi lễ thanh tẩy và chữa bệnh, thường có sự tham gia của rắn.
Asclepius được miêu tả với hình ảnh ông già có râu, dựa vào cây gậy nặng với một con rắn quấn quanh. Từ đó, cái tên "Gậy Asclepius" ra đời. Với một con rắn, Gậy Asclepius gắn liền ý nghĩa chữa lành, sau này trở thành biểu tượng y học.
Trong giáo phái của mình, Asclepius thường xuất hiện cùng con gái Hygieia, nữ thần sức khỏe và vệ sinh. Từ "hygiene" (vệ sinh) trong tiếng Anh hiện đại bắt nguồn từ tên của nữ thần này. Biểu tượng của bà là "Bát Hygieia", cũng có một con rắn quấn quanh. Kể từ khi xuất hiện lần đầu trên đồng xu của Hiệp hội Dược sĩ Paris năm 1796, Bát Hygieia đã được nhiều công ty dược phẩm trên thế giới sử dụng.
Biểu tượng Gậy Asclepius (trái) và biểu tượng Caduceus (phải). Ảnh: Pexel
Rắn đóng vai trò quan trọng trong thần thoại phương Đông và châu Á ít nhất từ năm 3000 TCN. Trong lịch sử loài người, rắn luôn mang vai trò thần bí, vừa là biểu tượng của sự sinh sôi và tái sinh, cũng là biểu tượng của cái ác và cái chết. Sự liên kết giữa rắn và y học chủ yếu do khả năng lột da của loài này.
Bài thơ trong Sử thi Gilgamesh từ thời Lưỡng hà cổ đại (khoảng năm 2000 TCN) có ghi chép, một con rắn đã đánh cắp bí mật trường sinh của các vị thần, sau đó lột da và trẻ lại. Đây có lẽ là tài liệu tham khảo đầu tiên về khả năng lột da của rắn và niềm tin rằng rắn có thể sống mãi mãi.
Hiện các chuyên gia và nhà sử học chưa chắc chắn về nguồn gốc của Gậy Asclepius. Theo Giấy cói Ebers, một trong những tác phẩm y học lâu đời và quan trọng nhất của Ai Cập cổ đại, biểu tượng này liên quan đến phương pháp loại bỏ giun Guinea ký sinh. Loài vật dài tới 80cm, thường di chuyển ngay dưới da, tạo thành mụn nước. Để loại bỏ nó, các bác sĩ sẽ rạch mụn trên da bệnh nhân. Khi con vật bò khỏi vết cắt, họ cẩn thận cuộn nó quanh một que dài đến khi toàn bộ cơ thể được lấy ra ngoài. Sau này, các cuộc tranh cãi về việc con vật quấn quanh Gậy Asclepius là giun hay rắn vẫn nổ ra lẻ tẻ.
Dù biểu tượng hai con rắn Caduceus có nguồn gốc phi y tế, vào cuối thời Trung cổ và Phục hưng, nó trở thành biểu tượng của thuật giả kim, được liên kết với nghề chữa bệnh, sau đó là dược phẩm. Nguồn gốc của mối tương quan này là bản thảo Hermetica, một tập hợp các văn bản về triết học, chiêm tinh học, giả kim thuật, ma thuật và y học.
Các văn bản Hermetica có ảnh hưởng mạnh mẽ trong thời kỳ Phục hưng, đã truyền cảm hứng cho nhiều trí thức lớn như Marsilio Ficino, Giovanni Pico della Mirandola và Giordano Bruno. Thuật giả kim và các thí nghiệm hóa chất đã đặt nền móng cho nhiều lĩnh vực chuyên môn trong tương lai, như hóa học, khai thác mỏ, luyện kim, dược phẩm và y khoa. Do mối liên hệ giữa thuật giả kim và dược phẩm, từ thế kỷ 16 trở đi, Caduceus bắt đầu xuất hiện như một biểu tượng gắn liền với sự chữa lành.
Tuy nhiên, mãi đến thời hiện đại, hình ảnh hai con rắn quấn quanh cây gậy có cánh mới bị nhầm lẫn là biểu tượng y học.
Nhiều người suy đoán, Cục Hàng hải Mỹ năm 1857 là đơn vị chính thức sử dụng Caduceus trong y học hiện đại. Năm 1902, biểu tượng này đại diện cho Cục Quân y Mỹ và Cục Y tế Công cộng Mỹ. Các chuyên gia nhiều lần tranh luận cơ quan muốn một biểu tượng mang tính trung lập, mở rộng từ ý nghĩa ban đầu, hay đây đơn thuần là sự nhầm lẫn. Việc sử dụng Caduceus của cơ quan y tế chính phủ khiến biểu tượng được phổ biến toàn cầu.
Tuy nhiên, theo thời gian, nhiều tổ chức y tế và hãng dược phẩm đã sửa đổi logo, thay thế Caduceus bằng Gậy Asclepius, đúng với ý nghĩa ban đầu. Dù vậy, Caduceus vẫn được xem là biểu tượng y học ở một số nơi trên thế giới, đặc biệt là Mỹ. Ngày nay, Gậy Asclepius được đặt trên logo của nhiều tổ chức y tế, bao gồm Tổ chức Y tế Thế giới (WHO).
Thục Linh (Theo Nature, Science Museum Group)
