Ai trong chúng ta cũng có cảm giác buồn chán tại một thời điểm nào đó trong cuộc sống. Đôi khi, những thay đổi tâm trạng này bắt đầu và kết thúc khi các mùa thay đổi, hay điều kiện thời tiết nơi sinh sống. Nhiều người có thể bắt đầu cảm thấy “chán nản” khi ngày ngắn lại vào mùa thu và mùa đông (còn được gọi là “Blue winter”) và bắt đầu cảm thấy dễ chịu hơn vào mùa xuân, với thời gian ban ngày dài hơn.
Trong một số trường hợp, những thay đổi về cảm xúc này nghiêm trọng hơn và có thể ảnh hưởng đến cách một người cảm nhận, suy nghĩ và xử lý các hoạt động hàng ngày.
Nếu bạn nhận thấy những thay đổi đáng kể trong tâm trạng và hành vi của mình mỗi khi chuyển mùa, bạn có thể mắc chứng rối loạn cảm xúc theo mùa (hay còn gọi là SAD - Seasonal Affective Disorder), một rối loạn cảm xúc thường gặp.
1. Trầm cảm theo mùa là gì?
Trầm cảm là một trạng thái bệnh lý của cảm xúc, biểu hiện bằng quá trình ức chế toàn bộ các hoạt động tâm thần. Trầm cảm điển hình thường được biểu hiện bằng:
- Khí sắc trầm: Nét mặt của người bệnh rất đơn điệu, luôn buồn bã, các nếp nhăn giảm nhiều thậm chí mất hết nếp nhăn;
- Mất mọi quan tâm hay thích thú: Ví dụ một người trước đây thích đọc báo, xem phim nhưng giờ đây mất hết các sở thích đó, làm các việc đó nữa;
- Giảm năng lượng dẫn tới tăng sự mệt mỏi và giảm hoạt động: Người có thể than phiền mệt mỏi mà không có một nguyên nhân bệnh lý cơ thể nào, thậm chí chỉ với một công việc rất nhẹ nhàng họ cũng cần một sự tập trung lớn.
- Các triệu chứng tồn tại trong khoảng thời gian ít nhất là 2 tuần.
SAD không được coi là một chứng rối loạn riêng biệt mà là một loại trầm cảm được đặc trưng bởi mô hình tái diễn theo mùa. Chứng bệnh này thường điển hình ở quần thể vùng khí hậu có sự thay đổi rõ rệt về mùa trong năm. Mùa đông được báo cáo có dấu hiệu bệnh tăng lên, các biểu hiện của bệnh với các triệu chứng kéo dài khoảng 4 đến 5 tháng mỗi năm.
2. Dấu hiệu của trầm cảm theo mùa
Các dấu hiệu và triệu chứng của SAD bao gồm những triệu chứng trầm cảm và một số triệu chứng khác nhau đối với SAD kiểu mùa đông và kiểu mùa hè. Khi bạn có các triệu chứng sau, trong thời gian từ 2 tuần trở lên, có khả năng bạn đang bị trầm cảm:
Các triệu chứng trầm cảm nặng có thể bao gồm:
- Cảm thấy chán nản hầu như cả ngày, gần như mỗi ngày
- Mất hứng thú với các hoạt động mà bạn từng yêu thích
- Trải qua những thay đổi về khẩu vị hoặc cân nặng
- Có vấn đề với giấc ngủ
- Cảm thấy chậm chạp hoặc tang hoạt động hơn bình thường
- Giảm năng lượng
- Cảm thấy vô vọng hoặc vô giá trị
- Gặp khó khăn trong việc tập trung
- Thường xuyên có suy nghĩ về cái chết hoặc tự tử
Đối với SAD kiểu mùa đông, các triệu chứng cụ thể khác có thể bao gồm:
- Ngủ quá giấc (hypersomnia)
- Ăn quá nhiều, đặc biệt là thèm đồ ăn có nhiều carbohydrate (đồ ngọt, tinh bột, ngũ cốc…)
- Tăng cân
- Xa lánh xã hội (cảm giác như “ngủ đông”)
Các triệu chứng cụ thể của SAD kiểu mùa hè có thể bao gồm:
- Khó ngủ (mất ngủ)
- Chán ăn, dẫn đến sụt cân
- Bồn chồn và kích động
- Lo lắng
- Các kiểu hành vi bạo lực
3. Ai có nguy cơ mắc trầm cảm theo mùa ?
Hàng triệu người trưởng thành có thể bị SAD, mặc dù nhiều người có thể không biết mình mắc bệnh. SAD gặp nhiều hơn ở phụ nữ so với nam giới và phổ biến hơn ở những người sống gần Bắc bán cầu hơn, nơi có thời gian ban ngày ngắn hơn vào mùa đông. Ví dụ, tại Mỹ những người sống ở Alaska hoặc New England có nhiều khả năng mắc SAD hơn những người sống ở Florida. Trong hầu hết các trường hợp, SAD bắt đầu ở tuổi trưởng thành trẻ tuổi.
SAD phổ biến hơn ở những người mắc chứng rối loạn trầm cảm nặng hoặc rối loạn lưỡng cực, đặc biệt là rối loạn lưỡng cực II, có liên quan đến các giai đoạn trầm cảm và hưng cảm nhẹ tái diễn (ít nghiêm trọng hơn các giai đoạn hưng cảm toàn diện điển hình của rối loạn lưỡng cực I).
Ngoài ra, những người bị SAD có xu hướng mắc các rối loạn tâm thần khác, chẳng hạn như rối loạn tăng động giảm chú ý, rối loạn ăn uống, rối loạn lo âu hoặc rối loạn hoảng sợ. Tìm hiểu thêm về những rối loạn này bằng cách truy cập trang Thông tin Sức khỏe Tâm thần của NIMH.
SAD đôi khi di truyền trong gia đình. SAD phổ biến hơn ở những người có người thân mắc các bệnh tâm thần khác, chẳng hạn như trầm cảm nặng hoặc tâm thần phân liệt
4. Nguyên nhân của trầm cảm theo mùa
Nghiên cứu chỉ ra rằng, những người bị SAD có thể bị giảm hoạt động của serotonin (chất dẫn truyền thần kinh) trong não, giúp điều chỉnh tâm trạng. Nghiên cứu cũng cho thấy, ánh sáng mặt trời kiểm soát mức độ của các phân tử giúp duy trì mức serotonin bình thường, nhưng ở những người bị SAD, quy định này không hoạt động bình thường, dẫn đến mức serotonin giảm trong mùa đông. Sự rối loạn giữa hai hoạt chất này làm mất cân bằng đồng hồ sinh học, tâm trạng không cân bằng nên dễ bị trầm cảm.
Những phát hiện khác cho thấy những người bị SAD sản xuất quá nhiều melatonin - một loại hormone đóng vai trò trung tâm trong việc duy trì chu kỳ đánh thức giấc ngủ bình thường. Sản xuất quá nhiều melatonin có thể làm tăng cảm giác buồn ngủ.
Cả serotonin và melatonin đều giúp duy trì nhịp điệu hàng ngày của cơ thể gắn liền với chu kỳ ngày đêm theo mùa. Ở những người bị SAD, sự thay đổi nồng độ serotonin và melatonin làm gián đoạn nhịp điệu bình thường hàng ngày. Do đó, chúng không còn có thể điều chỉnh theo những thay đổi theo mùa về độ dài ngày, dẫn đến những thay đổi về giấc ngủ, tâm trạng và hành vi.
Theo dõi diễn biến triệu chứng trầm cảm, phát hiện sớm ở ý tưởng và hành vi tự sát để xử trí kịp thời. Ảnh minh họa.
Sự thiếu hụt vitamin D có thể làm trầm trọng thêm những vấn đề này vì vitamin D được cho là thúc đẩy hoạt động serotonin. Ngoài vitamin D tiêu thụ trong chế độ ăn uống, cơ thể sản xuất vitamin D khi tiếp xúc với ánh sáng mặt trời trên da. Với ít ánh sáng ban ngày hơn vào mùa đông, những người bị SAD có thể có mức vitamin D thấp hơn, điều này có thể cản trở hoạt động của serotonin hơn nữa.
Những suy nghĩ và cảm xúc tiêu cực về mùa đông cũng như những hạn chế và căng thẳng liên quan đến nó là phổ biến ở những người mắc SAD (cũng như những người khác). Không rõ đây là "nguyên nhân" hay "tác động" của chứng rối loạn tâm trạng, nhưng chúng có thể là trọng tâm điều trị hữu ích.
5. Trầm cảm theo mùa được chẩn đoán như thế nào?
Để được chẩn đoán mắc SAD, một người phải đáp ứng các tiêu chuẩn sau:
Có các triệu chứng trầm cảm nặng hoặc các triệu chứng cụ thể được liệt kê ở trên. Các giai đoạn trầm cảm phải xảy ra trong các mùa cụ thể (nghĩa là chỉ trong các tháng mùa đông hoặc các tháng mùa hè) trong ít nhất 2 năm liên tiếp. Tuy nhiên, không phải tất cả những người bị SAD đều trải qua các triệu chứng hàng năm. Các giai đoạn này phải thường xuyên hơn nhiều so với các giai đoạn trầm cảm khác mà người đó có thể đã trải qua vào những thời điểm khác trong năm trong suốt cuộc đời.
6. Quản lý, điều trị rối loạn trầm cảm
Trường hợp nặng, ví dụ có ý tưởng tự sát, loạn thần, chống đối ăn, kích động… cần được nhập viện điều trị.
Điều trị: gồm có 2 phương pháp chính là liệu pháp tâm lí và hóa dược.
- Liệu pháp ánh sáng
Kể từ những năm 1980, liệu pháp ánh sáng đã trở thành phương pháp chính để điều trị SAD. Liệu pháp này nhằm mục đích giúp những người bị SAD tiếp xúc với ánh sáng rực rỡ mỗi ngày để bù đắp cho lượng ánh nắng mặt trời tự nhiên bị giảm đi trong những tháng ngày ngắn hơn.
Đối với phương pháp điều trị này, bệnh nhân ngồi trước hộp đèn có ánh sáng mạnh (10.000 lux) mỗi ngày trong khoảng 30 đến 45 phút, thường vào buổi sáng, trong khoảng từ mùa thu đến mùa xuân. Các hộp đèn, sáng hơn khoảng 20 lần so với đèn trong nhà thông thường, lọc ra tia UV có khả năng gây hại, khiến đây là phương pháp điều trị an toàn cho hầu hết mọi người.
Tuy nhiên, những người mắc một số bệnh về mắt hoặc những người đang dùng một số loại thuốc làm tăng độ nhạy cảm với ánh sáng mặt trời có thể cần sử dụng phương pháp điều trị thay thế hoặc sử dụng liệu pháp ánh sáng dưới sự giám sát y tế.
- Tâm lý trị liệu hay “Trò chuyện trị liệu”
Trị liệu hành vi nhận thức (CBT) là một loại trị liệu nói chuyện nhằm giúp mọi người học cách đối phó với các tình huống khó khăn; CBT cũng đã được điều chỉnh cho những người bị SAD (CBT - SAD). Nó thường được tiến hành trong hai phiên nhóm hàng tuần trong 6 tuần và tập trung vào việc thay thế những suy nghĩ tiêu cực liên quan đến mùa đông (ví dụ: về bóng tối của mùa đông) bằng những suy nghĩ tích cực hơn.
CBT - SAD cũng sử dụng một quy trình gọi là kích hoạt hành vi, giúp các cá nhân xác định và lên lịch cho các hoạt động trong nhà hoặc ngoài trời thú vị, hấp dẫn để chống lại sự mất hứng thú mà họ thường trải qua trong mùa đông.
Khi các nhà nghiên cứu so sánh trực tiếp CBT với liệu pháp ánh sáng, cả hai phương pháp điều trị đều có hiệu quả như nhau trong việc cải thiện các triệu chứng SAD. Một số triệu chứng dường như trở nên tốt hơn nhanh hơn một chút khi điều trị bằng ánh sáng so với CBT. Tuy nhiên, một nghiên cứu dài hạn theo dõi bệnh nhân SAD trong hai mùa đông đã phát hiện ra rằng những tác động tích cực của CBT dường như kéo dài hơn theo thời gian.
- Thuốc
Vì SAD giống như các loại trầm cảm khác, có liên quan đến rối loạn hoạt động serotonin, nên thuốc chống trầm cảm được gọi là chất ức chế tái hấp thu serotonin có chọn lọc (SSRI) cũng được sử dụng để điều trị SAD khi các triệu chứng xảy ra. Những tác nhân này có thể cải thiện đáng kể tâm trạng của bệnh nhân. Các SSRI thường được sử dụng bao gồm fluoxetine, citalopram, sertraline, paroxetine và escitalopram.
Cơ quan Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) cũng đã phê duyệt một loại thuốc chống trầm cảm khác, bupropion, ở dạng giải phóng kéo dài, có thể ngăn ngừa tái phát các đợt trầm cảm theo mùa khi dùng hàng ngày từ mùa thu cho đến đầu mùa xuân năm sau.
Tất cả các loại thuốc có thể có tác dụng phụ. Nói chuyện với bác sĩ của bạn về nguy cơ có thể xảy ra khi sử dụng các loại thuốc này cho tình trạng của bạn. Bạn có thể cần phải thử một số loại thuốc chống trầm cảm khác nhau trước khi tìm ra loại thuốc giúp cải thiện các triệu chứng của bạn mà không gây ra tác dụng phụ có vấn đề. Để biết thông tin cơ bản về SSRI, bupropion và các loại thuốc điều trị sức khỏe tâm thần khác, hãy truy cập trang Thuốc điều trị Sức khỏe Tâm thần của NIMH. Ngoài ra, hãy truy cập trang web của FDA để biết thông tin cập nhật nhất về thuốc, tác dụng phụ và cảnh báo.
- Vitamin D
Vì nhiều người bị SAD thường bị thiếu vitamin D nên việc bổ sung vitamin D theo chế độ dinh dưỡng có thể giúp cải thiện các triệu chứng của họ. Tuy nhiên, các nghiên cứu kiểm tra xem vitamin D có hiệu quả trong điều trị SAD hay không đã đưa ra những kết quả khác nhau, với một số kết quả cho thấy nó hiệu quả như liệu pháp ánh sáng nhưng những nghiên cứu khác lại không cho thấy nhiều hiệu quả.
7. Lời khuyên khi quản lý và chăm sóc bệnh nhân trầm cảm tại nhà
- Việc theo dõi sát sao của người thân trong gia đình có ý nghĩa quan trọng trong nâng cao hiệu quả điều trị. Theo dõi diễn biến triệu chứng trầm cảm, phát hiện sớm ở ý tưởng và hành vi tự sát để xử trí kịp thời.
- Cần đảm bảo chế độ ăn đầy đủ dinh dưỡng cho bệnh nhân, mọi người thân trong gia đình cần thông cảm, chia sẻ, động viên và giúp đỡ bệnh nhân trầm cảm, tránh thái độ kỳ thị coi thường. Tạo điều kiện để bệnh nhân được bày tỏ ý kiến của mình.
- Cần theo dõi bệnh nhân uống thuốc theo chỉ định của bác sĩ và quan sát người bệnh khi uống thuốc, tốt nhất là người nhà quản lý thuốc. Định kỳ hằng tháng đưa bệnh nhân đến khám bác sĩ chuyên khoa.
Vì thời điểm bắt đầu của mô hình mùa đông - SAD có thể dự đoán trước nên những người có tiền sử SAD sẽ được bắt đầu điều trị vào mùa thu để giúp ngăn ngừa hoặc giảm bớt tỉ lệ trầm cảm xảy ra.
Cho đến nay, còn ít nghiên về việc bắt đầu liệu pháp ánh sáng hoặc tâm lý trị liệu trước thời hạn có thể ngăn chặn sự khởi phát của trầm cảm theo mùa, các nghiên cứu hiện tại cũng không tìm thấy bằng chứng thuyết phục. Do đó, những người bị SAD nên thảo luận với bác sĩ của nếu họ muốn bắt đầu điều trị sớm để ngăn ngừa các giai đoạn trầm cảm.
