Kinh doanh quần áo tại chợ sỉ An Đông (TP HCM) nhiều năm nay, bà Trang cùng nhiều tiểu thương tại đây sẽ chuyển sang kê khai thuế từ đầu năm sau. Để đáp ứng quy định mới, bà phải mua thêm chiếc laptop, máy in mã vạch, in A4 để kê khai hóa đơn chứng từ cho hàng hóa, chứ không thể dùng điện thoại "check" hàng như trước.
Riêng chi phí đầu tư hệ thống xuất hóa đơn điện tử, cơ sở của bà tốn hơn 40 triệu đồng, chưa gồm thuê kế toán. "Với ki-ốt khoảng 2 m2, việc tôi phải thuê thêm kế toán lương 8-9 triệu đồng một tháng là quá sức", bà nói, thêm rằng nỗi lo lớn nhất hiện nay là làm quen với công nghệ, tiền đầu tư ban đầu và gánh nặng vận hành khi chuyển sang kê khai thuế.
"Nếu xuất sai hóa đơn thì phải hủy, lập báo cáo giải trình, rất mất thời gian và chi phí", bà chia sẻ.
Tiểu thương kinh doanh tại chợ Bến Thành, TP HCM, tháng 3/2020. Ảnh: Quỳnh Trần
Theo bà Trang, đặc thù kinh doanh sỉ là bán gối đầu, có đổi trả hàng, qua nhiều khâu trung gian, nhưng quy định lại yêu cầu xuất hóa đơn ngay thời điểm bán, dù tiền chưa về. "Áp lực dòng tiền rất lớn, mà hộ nhỏ xoay xở không nổi", bà nói. Chưa kể, việc quản lý chứng từ đầu vào - ra cũng khiến tiểu thương lúng túng.
Nhiều hộ kinh doanh tại chợ sỉ An Đông cùng chung nỗi lo. Bà Hồng Nhung, kinh doanh giày dép hơn 30 năm, cho biết dù đầu tư thiết bị từ tháng 6, bà vẫn loay hoay thao tác trên máy tính. "Chủ hộ lớn tuổi như tôi rất khó sử dụng phần mềm, kê khai từng mặt hàng cũng phức tạp. Nếu áp dụng ngay đầu 2026 thì thực sự quá gấp, chúng tôi cần thêm thời gian để chuẩn bị", bà nói.
Từ 1/1/2026, nhà điều hành sẽ chấm dứt thu thuế khoán với hộ kinh doanh và chuyển sang quản lý theo tự kê khai, nộp thuế. Theo số liệu từ Bộ Tài chính, đến cuối 2024 cả nước có khoảng gần 2 triệu hộ, cá nhân kinh doanh nộp thuế khoán. Mức khoán bình quân của mỗi hộ kinh doanh khoảng 672.000-700.000 đồng một tháng. Như vậy, doanh thu trung bình của các hộ mỗi ngày dưới 1 triệu đồng. Trong đó, hơn 2.000 hộ có doanh thu trên 10 tỷ đồng nhưng mức nộp thuế khoán rất thấp, khoảng 0,4% doanh thu.
Với kê khai, tiền thuế bình quân của các hộ kinh doanh khoảng 4,6 triệu đồng một tháng, cao gấp gần 7 lần mức khoán.
Tại hội thảo cuối tuần trước, Chủ tịch Hội tư vấn thuế Nguyễn Thị Cúc cho rằng đang tồn tại sự thiếu bình đẳng, minh bạch trong nộp thuế giữa các hộ, cá nhân kinh doanh. Do vậy, để đưa doanh thu thực "ra ánh sáng", hộ kinh doanh cần được khuyến khích bỏ thuế khoán, chuyển sang nộp theo kê khai.
Cùng quan điểm, ông Quách Chánh Đại Thanh Tâm - CEO TPRO, Viện Nghiên cứu Kinh tế và Xã hội (Đại học Sài Gòn) - cho rằng việc chuyển hộ kinh doanh sang kê khai hoặc lên doanh nghiệp mang lại nhiều lợi ích lâu dài cho họ, như tăng uy tín, dễ vay vốn, mở rộng quy mô và được hưởng chính sách hỗ trợ của Nhà nước. "Khi minh bạch dòng tiền, hộ kinh doanh sẽ giảm rủi ro, hoạt động ổn định hơn và dễ hợp tác với đối tác lớn", ông nhận định.
Tiểu thương buôn bán tại một khu chợ ở TP HCM. Ảnh: Thi Hà
Thực tế, quá trình chuyển đổi đã bắt đầu. 9 tháng đầu năm, hơn 18.500 hộ chuyển từ hình thức khoán sang kê khai, gần 2.530 hộ lên doanh nghiệp. Khoảng 98% hộ đã khai và nộp thuế điện tử và hơn 133.000 đăng ký sử dụng hóa đơn điện tử khởi tạo từ máy tính tiền.
Song theo Phó cục trưởng Cục Thuế Mai Sơn, hộ kinh doanh cá thể (đặc biệt lĩnh vực ăn uống, dịch vụ, kinh doanh trực tuyến) vẫn gặp khó khăn trong chủ động thực hiện nghĩa vụ thuế. Bởi phần lớn họ là người kinh doanh nhỏ lẻ, lớn tuổi, ít có thói quen ghi chép sổ sách kế toán và ngại tiếp cận thủ tục hành chính, nhất là thủ tục trực tuyến.
Theo ông, đa số hộ kinh doanh này muốn chuyển đổi, nhưng họ còn hạn chế về kiến thức, kỹ năng và tâm lý e dè. "Ngành thuế sẽ tiếp tục hỗ trợ, hướng dẫn để họ đồng hành, yên tâm khi chuyển đổi", ông nói.
Kết quả khảo sát của Viện Nghiên cứu Kinh tế và Xã hội (Đại học Sài Gòn) cho thấy hộ, cá nhân kinh doanh gặp phải 5 khó khăn khi chuyển đổi hình thức nộp thuế. Đó là, họ có tâm lý ngại thay đổi, chi phí và thủ tục phức tạp, thiếu kỹ năng quản trị - kế toán, hạn chế về vốn và thị trường, cùng việc tiếp cận thông tin hỗ trợ còn hạn chế.
Ông Quách Chánh Đại Thanh Tâm nói điểm nghẽn lớn nhất không phải chính sách mà ở tâm lý e ngại thay đổi của hộ kinh doanh. "Khi đã chuẩn hóa hoạt động, minh bạch sổ sách, hộ kinh doanh sẽ dễ tiếp cận vốn, thị trường và phát triển bền vững hơn. Còn nếu chậm chuyển đổi, họ có nguy cơ bị bỏ lại trong nền kinh tế số", ông nhận xét.
Theo khảo sát của Hiệp hội Doanh nghiệp nhỏ và vừa TP Hà Nội, hơn 65% hộ kinh doanh phi chính thức thừa nhận "không đủ người hoặc hiểu biết để kê khai đúng". 90% hộ đã lên doanh nghiệp nói "sợ sai quy định về thuế" là rào cản lớn nhất. Ông Mạc Quốc Anh, Tổng thư ký kiêm Phó chủ tịch Hiệp hội cho rằng thay vì chỉ "quản lý", nhà điều hành cần coi hộ kinh doanh và người bán hàng online là đối tác và có giải pháp hỗ trợ trực tuyến, công cụ kê khai thân thiện.
Ở khía cạnh khác, chính quyền địa phương cũng đối mặt với thách thức. Đại diện UBND phường An Đông (TP HCM) cho biết việc chuyển đổi với gần 4.000 hộ kinh doanh nhỏ thuộc địa bàn là bài toán không dễ.
"Chuyển sang kê khai là xu hướng tất yếu, nhưng cần lộ trình và hướng dẫn cụ thể để người dân đồng thuận, tránh bị bỏ lại phía sau", đại diện phường nói, cho biết chính quyền kiến nghị cơ quan quản lý tăng tuyên truyền trực tiếp tại chợ, cung cấp hướng dẫn ngắn gọn và thiết lập kênh tư vấn trực tuyến cho tiểu thương.
GS.TS Hoàng Văn Cường, Ủy viên Ủy ban Kinh tế - Tài chính của Quốc hội, cho rằng Nhà nước cần hỗ trợ mạnh mẽ vì chi phí đầu tư ban đầu để hộ kinh doanh chuyển hình thức nộp thuế là không nhỏ. Ông cũng đề xuất phát triển các phần mềm giá rẻ hoặc được trợ giá để tiểu thương dễ tiếp cận. Theo dự thảo mới nhất Luật Quản lý thuế (sửa đổi), Chính phủ dự kiến dành khoảng 0,1% tổng thu thuế để hỗ trợ quá trình chuyển đổi số này. "Các hộ kinh doanh sẵn sàng nộp thuế, chỉ cần thủ tục đơn giản, dễ làm", ông nói.
Ở góc độ cơ quan quản lý, bà Lê Thị Chinh - Phó trưởng ban Nghiệp vụ (Cục Thuế, Bộ Tài chính) - cho biết ngành đang thực hiện đề án chuyển đổi mô hình và phương pháp quản lý thuế với hộ kinh doanh khi bỏ thuế khoán. Họ tập trung vào 3 nhóm giải pháp gồm hoàn thiện thể chế, đơn giản thủ tục và đổi mới việc hỗ trợ. Các mẫu biểu kê khai sẽ được tự động hóa, tích hợp dịch vụ điện tử thông minh và tăng hướng dẫn trực tiếp tại chợ, khu phố.
Cùng với đó, ngành cũng thử nghiệm ứng dụng blockchain, AI trong hệ thống quản lý thuế thế hệ mới, dự kiến vận hành từ 2026, với mục tiêu giảm 44% chi phí hành chính - cao hơn mức 30% yêu cầu chung. Việc này nhằm cải cách, tạo niềm tin cho người nộp và nguồn lực bền vững, theo đại diện cơ quan thuế.
Phương Dung - Thi Hà
