Ngày 20/8, Tổng Bí thư Tô Lâm thay mặt Bộ Chính trị ký Nghị quyết 70 về bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn 2045. Trong đó, nghị quyết yêu cầu phát triển thị trường năng lượng theo hướng tăng tính cạnh tranh, minh bạch, hiệu quả, đồng bộ với bảo đảm an ninh năng lượng. Nhà điều hành cần triển khai hiệu quả cơ chế mua bán trực tiếp, đồng thời tăng quyền lựa chọn của khách hàng trong việc tiếp cận, chọn đơn vị cung cấp điện phù hợp với nhu cầu.
Việc này đồng nghĩa khi thị trường điện cạnh tranh hoàn thiện, khâu bán lẻ điện - đơn vị cung cấp trực tiếp cho khách hàng cuối cùng - sẽ được tách bạch. Người dùng vì thế được tạo điều kiện lựa chọn đơn vị bán lẻ phù hợp, thay vì chỉ mua từ EVN như hiện nay, theo Luật Điện lực 2024.
Trước Việt Nam, nhiều quốc gia trên thế giới đã mở cửa thị trường bán lẻ điện, nhằm tăng tính cạnh tranh trong ngành và thêm lựa chọn cho người tiêu dùng.
Anh mở cửa hoàn toàn thị trường này vào tháng 6/1999, sau quá trình dài từng bước tư nhân hóa ngành điện từ năm 1990.
Trước đó, việc bán điện hoàn toàn do công ty quốc doanh tại các địa phương thực hiện. Hiện tại, tất cả người tiêu dùng, từ hộ gia đình đến doanh nghiệp, đều có thể tham khảo thông tin các nhà cung cấp khác nhau để chọn mức giá và dịch vụ tốt nhất. Năm 1999, Anh chỉ có 6 nhà cung cấp, nhưng đến năm 2019 đã lên hơn 70.
Cột điện cao thế tại London (Anh) năm 2017. Ảnh: Reuters
Các nhà cung cấp mua điện trên thị trường bán buôn, sau đó bán lại cho khách hàng. Theo quy định, các doanh nghiệp này phải trả nhiều chi phí khác. Ví dụ như phí cân bằng cung - cầu điện để đảm bảo ổn định lưới điện, trả cho National Grid ESO - cơ quan quản lý hệ thống điện quốc gia. Một khoản khác là phí sử dụng mạng lưới (gồm hệ thống truyền tải cao áp quốc gia và lưới điện phân phối trong khu vực).
Các loại khác là phí xã hội và môi trường, nhằm giúp chính phủ Anh thực hiện các mục tiêu về xã hội và tiết kiệm năng lượng.
Hoạt động của các nhà cung cấp điện được quản lý chặt chẽ theo giấy phép do Cơ quan Quản lý Năng lượng Anh (Ofgem) cấp. Ofgem kiểm soát cả mức phí do các nhà cung cấp phải trả, đồng thời áp trần giá điện mà họ được phép bán ra.
Về cơ bản, tiền điện tại Anh được tính bằng phí cố định hàng ngày cộng tiền điện tiêu thụ thực tế. Các công ty cho phép khách hàng chọn gói thanh toán. Ví dụ, gói cố định sẽ giữ nguyên đơn giá cho mỗi kWh trong một khoảng thời gian (12-24 tháng). Trong khi đó, gói điều chỉnh sẽ cho phép đơn giá biến động theo thị trường, nhưng không được vượt trần giá do Ofgem đặt ra.
Cơ quan này sẽ đánh giá và điều chỉnh lại giá trần sau mỗi 3 tháng. Trong lần điều chỉnh mới nhất cuối tháng 8, trần giá điện giai đoạn tháng 10-12/2025 là 26,45 xu (0,3 USD) một kWh và phí cố định là 53,68 xu một ngày.
Energy UK, tổ chức đại diện cho các công ty năng lượng tại Anh, nhận xét thị trường bán lẻ tại đây rất cạnh tranh. Người dân và doanh nghiệp được quyền đổi nhà cung cấp, tùy theo giá cả và dịch vụ. Biên lợi nhuận vì thế khá mỏng và thấp hơn nhiều ngành khác. Trên thực tế vài năm gần đây, nhiều nhà cung cấp điện tại Anh đang thua lỗ.
Tại Mỹ, các cuộc thảo luận về cơ hội và thách thức khi đưa cạnh tranh vào lĩnh vực bán lẻ điện đã diễn ra trong nhiều thập kỷ. Tuy nhiên, những cân nhắc nghiêm túc về việc tái cấu trúc toàn diện ngành này chỉ bắt đầu từ giữa thập niên 90, sau khi chứng kiến quá trình tư nhân hóa tại Anh.
Nghiên cứu năm 2003 của nhà kinh tế học Paul Joskow, Học viện Công nghệ Massachusetts, chỉ ra các chương trình mở cửa cho cạnh tranh bán lẻ đầu tiên đã xuất hiện ở Massachusetts, Đảo Rhode và California đầu năm 1998 và lan rộng ra khoảng 10 bang khác cuối năm 2000. Hơn 10 bang nữa cũng công bố kế hoạch tương tự trong tương lai gần.
Nội dung tái cấu trúc gồm tách rời dịch vụ bán lẻ điện khỏi dịch vụ phân phối và truyền tải, cho khách hàng cơ hội tùy chọn nhà cung cấp điện bán lẻ. Các bang cũng yêu cầu tái cấu trúc công ty điện lực nhằm tách biệt các dịch vụ cạnh tranh (phát điện, bán lẻ) khỏi các dịch vụ độc quyền (phân phối và truyền tải).
Dù vậy, trong vài năm sau đó, quá trình mở cửa này chững lại. Nguyên nhân là cuộc khủng hoảng điện California năm 2000-2001, sự phá sản của hãng năng lượng Enron, nhiều công ty phát điện và kinh doanh điện gặp khó khăn tài chính, cũng như số hãng bán lẻ sụt giảm.
Nghiên cứu năm 2018 của Giáo sư Alex Hill, Đại học Arizona, cho thấy trong giai đoạn 6 năm sau khi tái cấu trúc, giá điện tại 8 bang tham gia mở cửa bán lẻ giảm so với mức giả định nếu không tái cấu trúc. Tuy nhiên, nguyên nhân lại là do giới chức quy định giảm giá hoặc đóng băng giá bán lẻ. Khi quy định này chấm dứt, giá đã tăng trở lại.
Giá điện trung bình tại Mỹ giai đoạn 2000 - 2025 (Đơn vị: cent/kWh). Ảnh: Reuters, Fed St. Louis
Hiện tại, số liệu của Cơ quan Thông tin Năng lượng Mỹ (EIA) cho thấy thủ đô Washington và gần 20 bang của nước này cho phép người dân lựa chọn nhà cung cấp điện. Dù vậy, ở mỗi bang, chỉ một vài khu vực có quyền này. Ví dụ, tại Texas, quyền lựa chọn chỉ dành cho người dân và doanh nghiệp sống trong khu vực hoạt động của các công ty truyền tải - phân phối là AEP Central, AEP North, CenterPoint, Oncor, Sharyland và Texas New Mexico Power.
Các hãng bán lẻ điện sử dụng hạ tầng của các công ty này. Phí sử dụng mạng lưới truyền tải - phân phối được tính vào hóa đơn điện mỗi kỳ, bên cạnh phí cố định, tiền điện tiêu thụ thực tế và các loại thuế, phụ phí chính sách khác.
Cũng như Anh, các công ty bán lẻ điện ở Mỹ chào mời nhiều gói dịch vụ. Ví dụ, TXU Energy (Texas) có các gói từ 1-36 tháng, giá dao động 0,13-0,2 USD một kWh. Người dùng được lựa chọn giá điện cố định hoặc thả nổi. Giá điện tại Mỹ dao động lớn giữa các bang và thời điểm trong năm.
Nhiều nơi tại Mỹ đã mở cửa hoàn toàn (xanh) hoặc một phần (sọc xanh) thị trường bán lẻ điện. Ảnh: EPA
Số liệu của EIA cho thấy tính đến năm 2017, Mỹ có gần 3.000 công ty điện hoạt động. Trong đó, doanh nghiệp do địa phương sở hữu là gần 2.000, công ty dạng hợp tác xã (phi lợi nhuận) chiếm hơn 800, còn lại là doanh nghiệp tư nhân. Dù vậy, nhóm tư nhân phục vụ tới 110 triệu khách hàng, gấp 4 lần hai nhóm còn lại. Trong đó, hai công ty lớn nhất đều ở California: Pacific Gas and Electric (phục vụ gần 5,5 triệu khách) và Southern California Edison Company (5 triệu khách).
Cũng như các nước trên, Australia thảo luận về chính sách cạnh tranh trên thị trường điện từ thập niên 90, nhưng tới năm 2008 mới bắt đầu thực hiện mở cửa cho bán lẻ ở bang Victoria. Quá trình này hoàn tất một năm sau đó. Bang South Australia mở cửa hoàn toàn năm 2013, New South Wales năm 2015, Tasmania năm 2014 và một phần Queensland năm 2016.
Tính đến năm 2018, Australia có hơn 30 công ty bán lẻ điện. 3 công ty lớn nhất là AGL Energy, Origin Energy và EnergyAustralia. Nhóm này cung cấp điện cho khoảng 95% hộ gia đình ở Queensland, 90% hộ ở New South Wales, 80% ở South Australia và 70% ở Victoria. Dù vậy, thị phần này vài năm qua giảm dần, do các hãng bán lẻ nhỏ hơn xuất hiện. Rào cản tham gia lĩnh vực bán lẻ điện tại Australia được đánh giá ở mức thấp.
Cơ quan Năng lượng Australia (AER) chịu trách nhiệm quản lý thị trường bán lẻ điện tại các bang Queensland, New South Wales, Tasmania, South Australia và thủ đô Canberra. Đây là các khu vực đã thông qua Khung chính sách về Khách hàng Năng lượng Quốc gia (NECF) - nhằm điều tiết việc bán lẻ điện và khí đốt.
AER không tham gia vào việc thiết lập giá của các hãng bán lẻ. Họ chỉ đưa ra DMO - mức giá điện an toàn nhằm bảo vệ người tiêu dùng. DMO áp dụng từ năm 2019, cho cả hộ gia đình và doanh nghiệp nhỏ. Đây là giá tối đa số công ty bán lẻ điện được áp với khách hàng và được điều chỉnh lại hàng năm.
Ví dụ, giá DMO giai đoạn 2025-2026 cho các khu vực mà công ty phân phối điện Ausgrid hoạt động là 1.965 đôla Australia (gần 1.300 USD) nếu mức tiêu thụ một năm là 3.900 kWh.
Các chi phí như truyền tải, phân phối, môi trường đều đã được tính vào giá điện mỗi kỳ. Thống kê của Ausgrid cho thấy trong hóa đơn điện, 42% là chi phí sản xuất, 6% là truyền tải, 26% là phân phối, 19% bán lẻ, 4% môi trường, 2% là chi phí cơ sở hạ tầng, 1% cho quỹ biến đổi khí hậu.
Tại châu Á, Nhật Bản và Singapore đều đã mở cửa thị trường bán lẻ điện. Trong đó, Nhật Bản là quốc gia đầu tiên mở cửa hoàn toàn năm 2016.
Quá trình tự do hóa thị trường bán lẻ điện tại Nhật Bản bắt đầu từ giữa thập niên 90. Đến năm 2000, việc bán lẻ điện cho các nhà máy lớn, tòa nhà văn phòng và những người dùng quy mô lớn khác đã được mở cho một số công ty đáp ứng yêu cầu nhất định. Sau đó, Nhật Bản dần mở rộng sang nhà máy nhỏ và hộ gia đình.
Khách hàng được chọn nhà cung cấp điện từ nhiều hãng bán lẻ khác nhau, với các lựa chọn về giá cả, dịch vụ, gói điện, mức độ thân thiện với môi trường .... Một báo cáo của Baker McKenzie năm 2017 cho biết kể từ khi bắt đầu mở cửa, hơn 400 công ty Nhật Bản đã đăng ký bán lẻ điện.
Thị trường điện bán lẻ tại đây được quản lý bởi Ủy ban Giám sát Thị trường Điện và Khí đốt (EGC), thuộc Bộ Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp Nhật Bản (METI). Giá bán lẻ điện ở Nhật Bản do thị trường quyết định. EGC chỉ giám sát sự cạnh tranh.
Tại Singapore, kể từ năm 2001, Cơ quan Thị trường Năng lượng (EMA) đã xúc tiến việc mở cửa thị trường bán lẻ điện. Tháng 1/2018, họ bắt đầu thử nghiệm chương trình Thị trường Điện Mở (OEM). Khi đó, các hộ gia đình và doanh nghiệp tại Jurong được chọn mua điện từ hãng bán lẻ với gói phù hợp nhất với nhu cầu. 108.000 hộ gia đình và 9.500 doanh nghiệp đã tham gia thử nghiệm.
Đến tháng 11/2018, OEM được triển khai trên toàn quốc cho tất cả người tiêu dùng, chủ yếu là các hộ gia đình, lần lượt theo từng khu vực. Đến năm 2019, nước này hoàn tất mở cửa thị trường bán lẻ điện. Hiện tại, có 10 hãng bán lẻ tham gia cung cấp cho hộ gia đình và 14 hãng bán lẻ phục vụ các doanh nghiệp.
Trong những năm đầu áp dụng, giới chức Singapore thậm chí khảo sát mức độ hài lòng của người dân với các hãng bán lẻ mỗi năm, đồng thời cho phép họ đánh giá các hãng này trên thang điểm 5. Kết quả được công khai trên website của OEM để người dân dễ so sánh.
Giá điện tại Singapore có 2 gói: cố định và điều chỉnh. Gói cố định sẽ giữ nguyên giá điện trong suốt thời gian hợp đồng. Gói điều chỉnh sẽ giảm so với giá điều tiết do giới chức quy định, đồng nghĩa sẽ thay đổi nếu giá tham chiếu được tính lại.
Hiện tại, giá điều tiết trong quý III là 29,94 cents/kWh, đã bao gồm thuế. Giá điều tiết tại đây bao gồm cả chi phí liên quan đến năng lượng và phi năng lượng (hạ tầng, dịch vụ hỗ trợ, phí vận hành hệ thống,...).
Hà Thu
