Giải pháp bờ kè hồ Hoàn Kiếm: Cần một cách nhìn tổng hợp và rộng hơn 1 cái bờ kè

Các nghiên cứu vá» lá»ch sá»­ trầm tích vùng Äất ThÄng Long cho thấy bản chất Há» Hoàn Kiếm, cÅ©ng nhÆ° các há» khác trong há» thá»ng há» á» Hà Ná»i (các há» Thuyá»n Quang, Ba Mẫu, Bảy Mẫu, Äá»ng Äa, Xã Äàn, Ngá»c Khánh, Giảng Võ, Vạn Phúc, TrÆ°Æ¡ng Äá»nh, Thanh Nhàn), là há» tá»± nhiên Äược hình thành và tiến hóa từ bãi bá»i sông Há»ng. Quá trình dá»ch chuyá»n lòng Sông Há»ng từ Tây Nam lên Äông Bắc là nguyên nhân tạo nên há» thá»ng sông con bắt nguá»n từ bãi bá»i cao Äá» vào Sông Há»ng, thá»±c chất Äó là lạch thoát lÅ© tá»± nhiên. Các há» thá»ng há» cạn dạng ao chuôm, ô trÅ©ng phát triá»n trên bãi bá»i thấp nhÆ° Há» Hoàn Kiếm,… Äá»u có nguá»n gá»c ra Äá»i trong giai Äoạn hình thành há» thá»ng Sông Tô Lá»ch từ hÆ¡n 4000 nÄm trÆ°á»c. Từ khi vua Lý Công Uẩn dá»i Äô vá» ThÄng Long là bắt Äầu của quá trình Äô thá» hóa. Vì vậy, theo chiá»u dài lá»ch sá»­, con ngÆ°á»i Äã cải tạo bằng nhiá»u hình thức làm cho cảnh quan bãi bá»i tá»± nhiên khi xÆ°a Äã bá» Äá»i khác. Há» Hoàn Kiếm cÅ©ng nằm trong tình trạng Äó.

Diá»n thế sinh thái của má»t há» tá»± nhiên: ban Äầu là má»t há» nông có nhiá»u sinh vật thuá»· sinh, sau do quá tình lắng Äá»ng vật chất á» Äáy nên há» cạn dần, quần xã thuá»· sinh lần lượt Äược thay thế bằng trảng cá», rá»i tiếp Äến trảng cây thân thảo, rá»i rừng cây gá» trên cạn phát triá»n tá»i mức á»n Äá»nh thay thế hoàn toàn há» nÆ°á»c trÆ°á»c Äó.

(sÆ¡ Äá» diá»n thế và Äa dạng sinh thái của há» theo tá»± nhiên Hình 1)

Phú dưỡng hóa (Eutrophication) là hiá»n tượng ao há» bá» âgiàu quá mứcâ những dinh dưỡng vô cÆ¡ (thông thÆ°á»ng là ná»ng Äá» các chất dinh dưỡng N và P cao, tá»· lá» P/N cao). Sá»± dÆ° thừa các chất dinh dưỡng này sẽ kéo theo sá»± phát triá»n quá mức của các loại tảo, rong rêu, vi tảo .. làm mất cân bằng sinh há»c của nÆ°á»c. Hiá»n tượng âNÆ°á»c ná» hoaâ hay âtảo ná» hoaâ là do quá nhiá»u tảo sinh sản vá»i sá» lượng nhanh làm nÆ°á»c bá» Äục màu xanh và làm nÆ°á»c bỠô nhiá»m do không có sá»± cân bằng môi trÆ°á»ng, càng gây thêm sá»± bùng ná» phát triá»n của tảo. Hoạt Äá»ng phân huá»· của vi khuẩn trên sinh khá»i tảo sau Äó làm cạn kiá»t Oxy tại chá», nhất là vào mùa hè. Äá»ng thá»i khi tảo chết Äi rÆ¡i xuá»ng Äáy tạo thành lá»p trầm tích á» Äáy há», lâu ngày làm há» nông dần. Môi trÆ°á»ng Äáy há» có ná»ng Äá» Oxy rất thấp, các vi khuẩn phân huá»· trong Äiá»u kiá»n yếm khí,.. Kết quả là sinh ra các khí nhÆ° H2S, Methan, ⦠gây mùi hôi thá»i và làm nÆ°á»c bá» vẩn Äục. Sinh vật thuá»· sinh khó có Äiá»u kiá»n sá»ng sót do há» sinh thái bá» Äe doạ nghiêm trá»ng. Äây là hiá»n tượng nhãn tiá»n cho các há» á» Hà Ná»i, Äặc biá»t là há» Hoàn Kiếm.

Há» Hoàn Kiếm Äang cạn dần vừa bá»i lý do lá» trình diá»n thế sinh thái tá»± nhiên, vừa do hiá»n tượng phú dưỡng này. Vá»i những tác Äá»ng can thiá»p của con ngÆ°á»i không Äúng Äắn, tuá»i thá» của há» sẽ suy giảm nhanh chóng. Vá»i những há» tù Äá»ng, không có nguá»n nÆ°á»c dẫn vào hay ra mà nguá»n cung cấp nÆ°á»c chính là các mạch nÆ°á»c ngầm, nÆ°á»c chảy tràn bá» mặt (mÆ°a), thoát nÆ°á»c bằng há» thá»ng cá»ng bê tông, bá» kè bê tông ngÄn chặn sá»± thẩm thấu vào Äất và làm triá»t tiêu há» sinh thái ven bá» nÆ°á»c, há» thá»ng nÆ°á»c thải sinh hoạt ít nhiá»u dẫn trá»±c tiếp vào lòng há»,…. Äá»u là các nguyên nhân gây ra hiá»n tượng phú dưỡng và theo Äó Äe dá»a tuá»i thá» của há». Màu nÆ°á»c âxanh mátâ của há» không hẳn là tín hiá»u Äẹp Äẽ, bình yên, thậm chí ngược lại là má»i Äe dá»a tiá»m ẩn.

Những cá» gắng can thiá»p của chính quyá»n và các nhà khoa há»c gần Äây Äa sá» tập trung vào giải quyết mấy vấn Äá»: ô nhiá»m nÆ°á»c và chất lượng nÆ°á»c há», nÆ¡i á» và bảo vá» âcụ Rùaâ, tu bá» các ông trình cảnh quan của há» (Äá»n Ngá»c SÆ¡n, ÄÆ°á»ng dạo bá» ven há» (kè), ..). Có thá» nêu má»t vài Äiá»m nhấn dá»± án hoặc ý tÆ°á»ng dá»± án nhÆ° nạo vét bùn lòng há» (của Äức), thả các viên âgạch vi sinhâ công nghá» nano làm sạch tảo Äá»c trong nÆ°á»c (của Nhật), bảo tàng sinh thái há» Hoàn Kiếm Äược Äặt tại Äá»ng Mô (nÆ¡i có tiêu bản các cá thá» Rùa Hoàn Kiếm),⦠Tuy nhiên, các ý tÆ°á»ng hay dá»± án này vẫn hạn chế á» mức can thiá»p phiến diá»n của vấn Äá» chứ không giải quyết Äược cÄn nguyên âbá»nhâ của há»: phục há»i há» sinh thái tá»± nhiên Äá» kéo dài tuá»i thá» của há».

Äặc biá»t gần Äây thành phá» có triá»n khai ÄỠán tu bá» bá» kè há» Hoàn Kiếm và lá»±a chá»n các giải pháp khả thi Äá» triá»n khai thông qua cuá»c thi má» cho các kiến trúc sÆ°. Tuy nhiên, Äánh giá sÆ¡ bá» các công trình Äá» Äạt giải pháp bá» kè cho há», chá» ra rằng hầu hết các kiến trúc sÆ° chá» ÄÆ°a ra các giải pháp kỹ thuật âcứngâ nhằm Äáp ứng tiêu chí công nÄng hạ tầng của há» là nÆ¡i giải trí cho công chúng (Äi bá», ngắm cảnh, các dá»ch du lá»ch vụ ven bá»..) chứ không há» ÄÆ°a ra cách nhìn và giải pháp cÄn bản và tá»ng thá» của há». Các phÆ°Æ¡ng án kỹ thuật trên Äã không hiá»u và không Äá» cập Äến âsá»± -sá»ng-cònâ của há» – chính là 3 há» sinh thái cÆ¡ bản phải Äược tuân thủ và phục há»i: Äáy há», Lòng há» và Ven bá». Theo Äó, các giải pháp kỹ thuật bá» kè cứng (Äa sá» là Bê tông hóa, dù có tạo các há»c bê tông Äá» trá»ng cá») cÅ©ng không thá» cứu vãn Äược há» sinh thái ven bá» này.

Vấn Äá» cụ thá» của há»

Tóm tắt hiá»n trạng của há» Hoàn Kiếm: 3 há» sinh thái cÆ¡ bản Äá»u có vấn Äá»:

• HST Tầng Äáy: bá»i tích (nông dần lên) và ô nhiá»m kim loại nặng, xuất hiá»n tảo Äá»c
• HST LÆ°u vá»±c há»: chất lượng nÆ°á»c (hiá»n tượng phú dưỡng và tảo ná» hoa), thuá»· sinh (không có), Äá»ng vật thuá»· sinh (có cá, rùa)
• HST Ven há»: Äây là há» sinh thái chìa khoá có tính quyết Äá»nh cho sá»± sá»ng của há» thì lại hoàn toàn âchếtâ bá»i các vách ngÄn bê tông kè há». Sá»± tiếp xúc tá»± nhiên quan trá»ng nhất giữa Äất và NÆ°á»c lại bá» chặn bá»i bê tông. Cây trá»ng trên mặt Äất ven há» không Äúng cách nên rá» lâu nÄm Äã Äánh bật các công trình bê-tông lên.

Vì vậy, mục tiêu Äá» ra cho ý tÆ°á»ng này là:

• Mang lại sá»± sá»ng của há» bằng cách khôi phục 3 há» sinh thái thành phần, Äặc biá»t là há» sinh thái Ven bá» há»;
• Tạo không gian hài hoà vá» chức nÄng của má»t không gian công cá»ng/giao tiếp (con ngÆ°á»i vá»i thiên nhiên, không chá» là không gian giải trí/ngắm mà cần mang tính giáo dục cao), bá» mặt của Thủ Äô (tính lá»ch sá»­ và tâm linh).

Cách tiếp cận  và Giải pháp cho bá» kè

Cách tiếp cận há» sinh thái và dùng các biá»n pháp can thiá»p kỹ thuật hạ tầng thông minh nhằm tôn trá»ng tá»i Äa há» sinh thái và khôi phục sá»± sá»ng, cần tuân thủ các nguyên tắc sau:

1. Há» sinh thái tầng Äáy há»: các biá»n pháp cải tạo tầng cặn (nạo vét) và dùng vi sinh làm sạch tảo Äá»c và xá»­ lý kim loại nặng (công nghá» Nhật Bản)
2. Há» sinh thái Lòng há»: chất lượng nÆ°á»c mang tính quyết Äá»nh, song viá»c làm sá»ng lòng há» bằng sá»± Äa dạng sinh há»c của tảo, Äá»ng thá»±c vật thuá»· sinh Äá» biến thành 1 âphá»u lá»c sá»ng/ tá»± Äá»ngâ tuần hoàn (các phao/Äảo cây thuá»· sinh, tÄng cÆ°á»ng sinh vật lòng há» (ếch, cá, bò sát, vá»t/chim trá»i,.. ), tÄng các biá»n pháp làm sạch nÆ°á»c (Äài phun, bằng vi sinh vật,..)
3. Há» sinh thái Ven bá»: nhất thiết cần tái lập há» sinh thái quan trá»ng này bằng cách tÄng tiết diá»n tiếp xúc giữa Äất và nÆ°á»c, bá» sung Äá»ng thá»±c vật ven bá» phù hợp (xem thao khảo Hình 2); qua Äó các giải pháp kỹ thuật hạ tầng thông minh dá»±a vào nguyên tắc này sẽ ÄÆ°a ra Äược phÆ°Æ¡ng án tá»i Æ°u (VD: giảm tiếp cận trá»±c tiếp của con ngÆ°á»i tá»i bá» nÆ°á»c, trá»ng cây trên bá» Äúng quy tắc và thích hợp, các Äiá»m tiếp cận bá» nÆ°á»c nên Äược thiết kế gián tiếp/ nâng cao Äá» tránh tác Äá»ng trá»±c tiếp vào bá»..)

Nguyên lý kết cấu kỹ thuật Äá» xuất cho bá» kè

Giải pháp này Äá» cập tá»i những nguyên lý cÄn bản Äá» phục há»i má»t há» sinh thái ven bá», tạo âtá» sinh tháiâ cho quần xã sinh vật trên/ven bá» và ngập nÆ°á»c gá»m thá»±c vật, Äá»ng vật, vi sinh vật.  Do vậy viá»c tạo Äá» dá»c (taluy) cho 1 bá» kè âMá»mâ là Äiá»u cần thiết. Äây cÅ©ng là thay Äá»i Äáng ká» so vá»i hiá»n trạng âkè cứngâ của há» hiá»n nay (xem hình 3 và 4).

Tạo Äá» dá»c (taluy) cho 1 bá» kè âMá»mâ là Äiá»u cần thiết. Äây cÅ©ng là thay Äá»i Äáng ká» so vá»i hiá»n trạng âkè cứngâ của há» hiá»n nayKết cấu lÆ°á»i củi cành cho Taluy kè má»m

Äá»ng thá»i, Äá» tÄng viá»c tiếp cận và sá»­ dụng công nÄng của há» Äá»i vá»i công chúng (Äi bá», quan sát/giải trí/ thÆ° giãn), giao tiếp và há»c tập .. của má»t không gian công cá»ng, các can thiá»p kết cấu kỹ thuật tránh tá»i Äa tác tác Äá»ng/tiếp cận trá»±c tiếp lên bá» kè má»m này (xem phá»i cảnh minh hoạ Hình 5,6,7,8).

Thiết kế giúp tránh tá»i Äa tác tác Äá»ng/tiếp cận trá»±c tiếp lên bá» kè má»m

• 
• 
• 

Quần xã sinh vật Äá» xuất nhằm khôi phục há» sinh thái há»

Nếu hiá»u biết Äúng Äắn và có những can thiá»p thông minh của con ngÆ°á»i, chính quần xã sinh vật là những cá» máy tuần hoàn Äảm bảo cho dòng nÄng lượng sản xuất và tiêu thụ của há» Äược tuần hoàn, bá»n vững, á»n Äá»nh.

1. Các loài tảo (thá»±c vật phù du) hiá»n hữu;
2. Dương xỠvà Rêu;
3. Thực vật (xem minh hoạ các hình 9,10,11)

• 
• 
• 

1. Cây bóng mát trên bá»: Phượng vÄ©, Bằng lÄng, Xà cừ, SÆ°a (các cây bóng mát hiá»n hữu quanh há») và Bụt má»c (Äặc biá»t quan trá»ng trá»ng ven bá» vì bá» rá» cây bụt má»c rất sâu và lan rá»ng, có nhiá»u nhánh nhô lên mặt Äất â bảo vá» bá» Äất ngập nÆ°á»c rất tá»t)
2. Cây bụi và hoa cá» trên bá»: Ngá»c Anh (Nhài Nhật), hoa Ngâu, Nguyá»t quế, hoa Má»c, TÆ°á»ng vi, Huyết dụ, ..
3. Cây thuá»· sinh ven bá» (ta-luy dá»c): Cúc tần, cá» Vertiver, ..
4. Cây thuá»· sinh ven bá» ngập nÆ°á»c: Thuá»· trúc, Khoai nÆ°á»c,
5. Cây thuá»· sinh lá ná»i trên mặt nÆ°á»c: hoa Súng, Bèo nhật, .. (trá»ng trong các chậu thả xuá»ng Äáy há»);
6. Cây thuá»· sinh chìm trong nÆ°á»c: rong Äuôi chó, cá» Thìa, Hẹ thẳng, Rêu cá Äẻ (Java moss), ..
7. Äá»ng vật:

Ngoài 4 cá thá» Rùa Hoàn Kiếm là loài bò sát ná»i tiếng Äã Äi vào truyá»n thuyết lá»ch sá»­ Viá»t Nam (hiá»n tại không còn cá thá» nào sá»ng sót), há» Äá»ng vật của há» chÆ°a Äược quan tâm nghiên cứu và phục há»i Äúng cách cho 1 há» sinh cảnh quan trá»ng Äến nhÆ° vậy.

Má»t há» sinh thái há» tá»± nhiên và á»n Äá»nh cần tôn trá»ng và Äược phục há»i Äúng nghÄ©a, ngoài các yếu tá» vật lý (nÆ°á»c/Äất là chủ Äạo) và khí hậu còn là há» sinh cảnh gá»m vi sinh vật, thá»±c vật và Äá»ng vật tÆ°Æ¡ng thích trong chuá»i và bậc dinh dưỡng. Chính sá»± Äa dạng của quần xã sinh vật này má»i duy trì há» sinh thái há» và tạo sá»± á»n Äá»nh cho há». Viá»c tập trung vào xá»­ lý chất lượng NÆ°á»c và bảo vá» âcụ Rùaâ truyá»n thuyết mà quên Äi viá»c khôi phục sá»± sá»ng, phục há»i há» sinh thái há», chá» là cách làm phiến diá»n và không thá» coi là bá»n vững.

• Các loài thân má»m, giáp xác, chân khá»p: tôm, cua, á»c, chuá»n chuá»n, nhá»n nÆ°á»c, dế,..
• Các loài cá: các loài cá á» các tầng khác nhau
• Các loài lưỡng cÆ°: ếch nhái
• Các loài bò sát: Rùa, rắn nÆ°á»c, thằn lằn, kỳ nhông,..
• Các loài chim: vá»t, thiên nga, ngá»ng, le le, cuá»c, chim (trên cành), â¦
• Các loài thú: Sóc, chuá»t,â¦

Hình ảnh minh hoạ má»t quần xã sinh vật á»n Äá»nh, khoẻ mạnh của 1 há» nÆ°á»c (Hình 12) và 1 vài ví dụ má»t vài chuá»i thức Än trong há»:

Mùn bã hữu cÆ¡ à á»c à Cá nhá»  à Vá»t/ Chim nÆ°á»c 

Tảo à Cá nhỠà Ếch à Cá Än thá»t à Lưỡng cÆ° (thằn lằn, rùa,..)

Mùn bã hữu cÆ¡ à Cua à Ếch nhái à Cá Än thá»t

Kết luận và khuyến nghá»

Trên Äây là ý tÆ°á»ng Äá» Äạt nhÆ° má»t giải pháp cho há» Hoàn Kiếm nói chung và cho bá» kè há» nói riêng Äược trình bày dÆ°á»i má»t góc nhìn cÄn bản và tá»ng thá» hÆ¡n: nhìn nhận há» nhÆ° má»t âcÆ¡ thá» sá»ngâ và sức khá»e/ tuá»i thá» của há» phụ thuá»c vào viá»c con ngÆ°á»i tôn trá»ng và phục há»i má»t há» sinh thái tá»± nhiên theo bá» dày lá»ch sá»­ nhÆ° thế nào. Äây là Di sản Quá»c gia và bá» mặt của Thủ Äô, là trách nhiá»m của toàn xã há»i, không chá» của chính quyá»n. Do vậy những can thiá»p cứng của các công trình hạ tầng tá»n kém và huá»· hoại há» sinh thái cần Äược nghiêm khắc xem xét và loại trừ.

Không nên nhìn nhận viá»c âgiữ màu nÆ°á»c xanhâ hay âbảo vá» loài tảo Äá»c Äáo của há»â nhÆ° má»t kỳ tích lá»ch sá»­ và Äá» há» chết dần bá»i những tác Äá»ng/can thiá»p của con ngÆ°á»i (ô nhiá»m nÆ°á»c thải, rác thải, lấn chiếm không gian hay cứng hoá há» sinh thái ven bá»,..). Ãu Äó cÅ©ng là cách con ngÆ°á»i tôn trá»ng thiên nhiên và thá» hiá»n tính giáo dục/ nhận thức/ thái ÄỠứng xá»­ Äúng Äắn của con ngÆ°á»i Äá»i vá»i má»i di sản thiên nhiên Äá» lại.

Hà ná»i 19.01.2020 | TS Ngô Anh Äào