Dân gian cho rằng sau lễ này Táo quân sẽ về trời chầu Ngọc hoàng, báo cáo tình hình gia đình trong năm.
Lễ cúng Táo quân gắn với nhiều tập quán thờ tự khác nhau như: thần cổng, thần cửa, thần bếp và thần đường đi, thần giếng, thần nhà, thần đất, tổ nghề, thần bảo hộ sức khỏe con người và vật nuôi, thần giọt gianh. Do đó nghi thức thờ cúng và quan niệm về Táo quân ở các địa phương, khu vực có những điểm khác nhau.
Một gia chủ tại phường Xuân Đỉnh, quận Bắc Từ Liêm cúng ông Công ông Táo, tháng 1/2024. Ảnh: H.V
Trong số các vị thần nói trên, Táo quân, Thổ địa và Môn thần được thờ cúng phổ biến nhất. Táo quân được coi là vị thần chủ về phúc đức trong gia đình, là tai mắt của Ngọc hoàng về những chuyện tốt - xấu, thiện - ác của gia chủ.
Hàng năm về chầu, Táo quân tâu báo với Ngọc hoàng vào ngày 23 tháng Chạp để quyết định phúc - họa đối với gia đình đó. Vì vậy vào dịp 23 tháng Chạp các gia đình cúng lễ tiễn Táo quân về trời.
Lễ vật cúng Táo quân không cầu kỳ, ngoài xôi, cơm canh, rượu nước, vàng mã, cau trầu, thịt gà, thịt lợn và hoa quả nhưng quan trọng nhất là có bánh kẹo, ba bộ mũ áo, hài; 1 hoặc 3 con cá chép (cá sống hoặc bằng giấy mã) để làm "ngựa" đưa Táo quân về trời. Dân gian cho rằng Táo quân về chầu Ngọc hoàng cần "ngọt miệng" tấu báo những điều tốt đẹp về gia đình mình, cầu mong Ngọc hoàng ban phúc lành cho gia đình trong năm mới.
Lễ cúng Táo quân đã được ấn định vào ngày 23 tháng Chạp, không cần chọn giờ, cúng xong trước 23h là được.
Cúng Táo quân không cần mời thầy cúng, chủ nhà tự khấn Nôm vì Táo quân là thần trong nhà, không cần sớ tấu. Văn khấn là lời tiễn biệt, cầu mong của chủ nhà với Táo quân trước khi ngài về trời chầu Ngọc hoàng.
Khi cúng Táo quân, chủ nhà phải trang phục chỉnh tề, thành tâm kiểm điểm, sám hối, hứa quyết tâm khắc phục những sai lầm (nếu có) trong gia đình và cầu xin Táo quân tấu báo những điều tốt đẹp, mong Ngọc hoàng ban phúc cho gia đình.
Trước đây nhiều gia đình khi cúng Táo quân sẽ gọi hết con cháu đến nghe lời khấn, để con cháu cùng kiểm điểm với bố mẹ, cùng sám hối và biết phấn đấu, tu dưỡng trong năm mới. Đây là điểm quan trọng nhất trong lễ cúng Táo quân vì nó mang tính giáo dục, tinh thần hướng thiện sâu sắc; đồng thời là lý do người ta không mời thầy cúng lễ Táo quân.
Văn khấn Nôm lễ Táo quân hàng năm (tham khảo)
Kính lạy ngài bản gia Đông Trù tư mệnh Táo phủ thần quân!
Kính lạy các ngài bản gia thần linh, thần hoàng bản thổ, ngũ phương ngũ lộ long mạch tài thần, ngũ phương ngũ thổ phúc đức chính thần, bản gia chấp sự chư tôn thần!
Tiến chủ con là: (tên ông bà cha mẹ, con cháu...) đồng gia đẳng.
Hôm nay là ngày ngài Đông Trù tư mệnh Táo phủ thần quân về trời phụng mệnh Ngọc đế. Tiến chủ chúng con thành tâm sửa biện hương hoa phẩm vật, xiêm hài áo mũ, nghi lễ cung trần, dâng lên trước án, dâng hiến tôn thần, đốt nén tâm hương dốc lòng bái thỉnh.
Chúng con kính mời:
Ngài Đông Trù tư mệnh Táo phủ thần quân giáng lâm trước án, thụ hưởng lễ vật.
Kính mời các ngài bản gia thần linh, thần hoàng bản thổ, ngũ phương ngũ lộ long mạch tài thần, ngũ phương ngũ thổ phúc đức chính thần, bản gia chấp sự chư tôn thần đồng tọa, thụ hưởng lễ vật.
Tuân theo lệ cũ, ngài Đông Trù tư mệnh Táo phủ thần quân là chủ Ngũ Tự. Cúi xin ngài soi xét lòng trần, gia ban phúc lộc. Trong năm gia đình chúng con có những sai phạm, lỗi lầm gì xin tôn thần gia ân châm chước (đến đây gia chủ có thể bộc bạch những điều tốt – xấu của gia đình, nhận lỗi, sám hối, hứa sửa đổi). Ngài về trời chầu Ngọc đế, tấu xin Ngọc đế gia ân ban phước, phù hộ toàn gia chúng con trai gái trẻ già được an ninh khang thái!
Chúng con xin giải bày tấm lòng thành thực. Cúi xin các vị thần minh chứng giám!
Cẩn cáo, thượng hưởng!
Nhà nghiên cứu văn hóa Phạm Đình Hải
