Như buổi "rì rầm" tuần trước đã đề cập, qua là một loại vũ khí bổ cán ngắn khá phổ biến trên thế giới và cũng thường thấy trong văn hóa Đông Sơn, được sản xuất ra là một vũ khí chuyên dùng trong chiến đấu. Qua Đông Sơn được chia làm 3 loại hình chính là dạng lưỡi thẳng với đốc, lưỡi gấp khúc với đốc và lưỡi vát chéo. Hôm nay tôi sẽ đi sâu vào loại hình qua lưỡi vát, một dạng "rìu - qua" rất đặc trưng của chiến binh Đông Sơn.
1. Tôi đã cố tình để phần qua lưỡi vát ở phần cuối chuyên mục qua đồng Đông Sơn, với ẩn ý dõi theo các tuyến "ngoại nhập" của dòng qua cổ "Thục" và dòng qua "Sở, Ngô, Việt" - 2 vùng văn hóa cổ đại Dương Tử (tên gọi thời cổ đại của sông Trường Giang, Trung Quốc hiện nay) đã tác động nhiều đến thế giới Bách Việt và Tây Nam Di ở vùng Vân Quý - Lĩnh Nam - Giao Địa.
Trong khoảng đầu thế kỷ 21, tôi đã biết đến 2 công trình khảo cứu về tác động Bắc Nam châu Á cổ đại trong thời Chiến Quốc - Tần Hán (nửa sau thiên niên kỷ 1 trước Công nguyên), thông qua di chuyển và biến động của các loại qua đồng. Trong đó tuyến lan tỏa qua lưỡi thẳng đốc rõ ràng gắn với binh khí cổ Thục (tên một quốc gia cổ đại phi Hoa phát triển rực rỡ ở trung lưu sông Trường Giang, Trung Quốc) và qua lưỡi gấp góc với chuôi buộc cán (hồ) gắn với binh khí Sở - Ngô - Việt (tên gọi 3 nhà nước cổ đại phi Hoa tranh giành ngôi bá dưới thời Đông Chu ở hạ lưu Trường Giang).
Trong quá trình giành, tiêu diệt lẫn nhau dưới thời Chiến Quốc (Warring States), các nước vùng Trường Giang đã lần lượt tiêu diệt lẫn nhau và cuối cùng bị nhà Tần triệt hạ. Vua quan và tướng lĩnh các nước này đều đầu hàng hoặc bỏ chạy về phía Tây, Nam và Đông - nơi quân Tần còn chưa vươn tới được. Tại những vùng đất mới đến, họ liên kết với các quý tộc bản địa lập ra nhiều tiểu quốc nhỏ... Những vũ khí và dụng cụ, trang sức họ mang theo ảnh hưởng và hòa nhập với các nền văn hóa bản địa, tạo ra những bản sắc văn hóa đa dạng rất đáng chú ý của nửa sau thiên niên kỷ 1 trước Công nguyên.
Văn hóa Đông Sơn nằm trong khung cảnh thời gian và những biến động địa chính trị như vậy.
Một số qua lưỡi vát Đông Sơn điển hình có trang trí hoa văn hình học ở đốc và cánh bản lưỡi (sưu tập CQK, California, Mỹ)
2. Chúng ta có đủ bằng chứng sinh động về cuộc hội nhập văn hóa, quân sự thời Đông Sơn đó, khi có thể làm tách bạch các nhóm hiện vật khảo cổ học trong các khu mộ lớn như Bắc Cường (Lào Cai), Đào Thịnh (Yên Bái), Việt Khê (Hải Phòng), Làng Cả (Phú Thọ), Đông Sơn, Thiệu Dương (Thanh Hóa), Làng Vạc (Nghệ An)... Nhờ khả năng nhận chân cội nguồn, tính địa phương từng loại vũ khí, tôi đã nhận ra một dạng qua độc đáo - sáng tạo riêng của chiến binh Đông Sơn -phản ánh thói quen sử dụng vũ khí rìu chiến cán ngắn kết hợp với ảnh hưởng tiếp nhận từ 2 dòng qua phương bắc. Đó là loại qua lưỡi vát.
Thống kê hình chiến binh cầm qua được khắc họa trên các đồ đồng Đông Sơn có thể thấy ưu thế tuyệt đối nghiêng về loại qua lưỡi vát này. Qua lưỡi vát được đúc thành một bản đồng mỏng khoảng 4 đến 5mm, có đốc tạo lỗ để kẹp và gắn buộc vào cán gỗ ngắn. Qua có rìa lưỡi sắc vát nghiêng khoảng 40° so với trục cán tay cầm.
Đặc tả hoa văn trang trí trên 2 qua đồng Đông Sơn dạng lưỡi vát
Các qua lưỡi vát Đông Sơn đều học kỹ thuật tạo "mang ngạnh" ở 2 bên, nơi chuyển tiếp giữa phần lưỡi và phần nẹp đốc đậm phong cách Sở - Ngô - Việt. Chính việc tạo vát phần lưỡi chém nên phần "hồ" nẹp buộc tra cán được mở rộng hơn so với qua cổ Thục, mà gần hơn với qua Sở - Ngô - Việt. Tuy nhiên, nếu qua kiểu Sở - Ngô - Việt mang phong cách "lưỡi hái" cong gấp thì qua lưỡi vát Đông Sơn thẳng băng với phần lưỡi chém bản rộng, đầy uy lực như những lưỡi rìu chiến truyền thống.
Qua lưỡi vát - đặc sản Đông Sơn - được trang trí rất đẹp ở phần chuôi, đốc khi chúng thuộc truyền thống trang trí của nhóm Tây Âu, chủ yếu phát hiện ở vùng núi, trung du phía Bắc nước ta hiện nay. Vùng Thanh - Nghệ cũng là nơi phát hiện nhiều qua loại này, nhưng số hiện vật trang trí không nhiều lắm.
Ngoài những chiếc qua được trang trí những đường chỉ đúc mô-típ hình kỷ hà sắc nét thì chiếc qua trong sưu tập CQK mà tôi mô tả dưới đây sẽ lột tả sự chung riêng, đan xen giữa truyền thống bản địa Đông Sơn với tiếp nhận từ tác động văn hóa ngoại nhập thế nào.
3. Trước mắt chúng ta là một lưỡi qua đồng Đông Sơn lưỡi vát điển hình. Màu patina trên thân qua ngả nâu thoáng chút mờ gỉ xanh. Độ mòn bóng của hoa văn và mức độ ô xi hóa cho biết đây là hiện vật của một chiến binh Đông Sơn, vì lý do chết trận hay mộ táng bị lở xuống sông mà ngư dân ngày nay đã vớt được. Ngoài kiểu dáng lưỡi vát thẳng khoảng 50° so với trục cán, lưỡi qua dài gần 30cm vẫn giữ được 2 mang ngạnh phủ kín hoa văn ở 2 bên. Tại đây, cán gỗ sẽ được tách kẹp vào phần đốc qua đã chừa sẵn 3 lỗ thủng hình chữ nhật chạy dọc song song với cán gỗ. Dây mây buộc sẽ dựa vào 3 khe hở này để thít chặt cán gỗ có sẵn keo nhựa vào đốc kim loại của lưỡi qua.
Lưỡi qua đồng Đông Sơn lưỡi vát và hình thuyền chở người trang trí (sưu tập CQK, California, Mỹ)
Hai mặt đốc và bản thân lưỡi qua được phủ kín hoa văn ở cả 2 mặt. Đó là những hoa văn quen thuộc của Đông Sơn, gồm những hình chữ S uốn lượn và đóng khung bởi các băng chứa tam giác chìm nổi tạo răng cưa.
Đáng chú ý nhất là hình 2 con thuyền mảnh nhỏ nhưng đặt ở vị trí dễ thấy nhất của mỗi mặt lưỡi qua: phần trên của cuống bản lưỡi, song song với gờ trên của lưỡi qua. Thuyền độc mộc mũi thuyền cong hình chữ C, đuôi thuyền, nơi có một người đứng trong tư thế cầm chèo lái, thể hiện chi tiết trang trí như biểu tượng một con chim công. Trên thuyền có 4 người ngồi chèo hướng mặt về phía mũi. Tuy khuôn khổ chật hẹp (12mm x 60mm) nhưng đường nét họa tiết rất sắc sảo, mạch lạc.
Bên dưới con thuyền này, ở phía mũi thuyền là hình một đôi gà đứng gáy, đầu hướng theo chiều đi của mũi thuyền.
Việc biến đổi từ loại qua có đốc thẳng, trục lưỡi mang truyền thống cổ Thục sang loại qua ghếch nghiêng, lưỡi tạo vát như lưỡi rìu là một sáng chế độc đáo của người Đông Sơn. Bên cạnh đó, thợ binh khí Đông Sơn không quên áp dụng kỹ thuật tăng khẩu độ phần nẹp buộc đốc qua vào cán gỗ và tạo hai mang ngạnh để hãm vào cán gỗ, từ đó cho ra đời một đặc sản qua Đông Sơn chắc chắn và đầy uy lực.
"Nếu qua kiểu Sở - Ngô - Việt mang phong cách "lưỡi hái" cong gấp thì qua lưỡi vát Đông Sơn thẳng băng với phần lưỡi chém bản rộng, đầy uy lực như những lưỡi rìu chiến truyền thống" - TS Nguyễn Việt.
(Còn tiếp)
