Tiếp theo những thông tin đầu tiên về loại kiếm Đông Sơn lưỡi sắt tay cầm đồng đúc trong tuần trước, tôi muốn dành riêng buổi "rì rầm" hôm nay đi sâu đặc tả vào hai lưỡi kiếm. Một chiếc vừa được khai quật gần đây, một chiếc hiện thuộc bảo tàng Phạm Huy Thông (Kim Bôi, Hòa Bình).
1. Cho đến tận gần đây tôi mới có được những thông tin tương đối đầy đủ về một ngôi mộ, chủ nhân mang theo thanh kiếm lưỡi sắt, chuôi đồng với vành trang trí hình thuyền ở đốc kiếm. Rất may mắn cho nhà sưu tầm, thanh kiếm khá nguyên vẹn, phần tay cầm đúc bằng đồng phủ hoa văn hình học sắc nét với phần đốc có ba trụ, trên đó gắn hình cong một con thuyền với những biểu tượng hình người cách điệu.
Phần lưỡi sắt có lẽ chỉ bị mất vỏ bọc bao kiếm, còn lại lưỡi khá đầy đủ với chiều dài lưỡi chừng 50cm. Như vậy kể cả tay cầm, toàn bộ thanh kiếm dài khoảng 65cm.
Theo thông tin từ người trực tiếp phát hiện thì ngôi mộ nằm ở khu ruộng lúa thấp thuộc xã Lương Nội - một xã miền núi huyện Bá Thước giáp ranh với vùng núi Tân Lạc và Lạc Sơn tỉnh Hòa Bình. Phát hiện này góp làm sáng tỏ thêm thông tin trước đây về xuất hiện loại kiếm này ở cả địa phận tỉnh Hòa Bình.
Ngôi mộ hoàn toàn không còn hài cốt. Ngoài thanh kiếm còn có một số đồ đồng dùng trong ăn uống như một nồi, hai chậu thấp lòng, một bát và một tước (cốc có chân cao). Người chết mang theo đôi khuyên tai đá hình vành khuyên và một khuyên tai thủy tinh thạch anh Đông Sơn trong suốt và vòng cổ còn sót lại 8 hạt chuỗi mã não màu vàng cam.
Đây là bộ di vật tiêu biểu của văn hóa Đông Sơn muộn tồn tại ở khoảng một hai thế kỷ trước, sau Công nguyên.
Thanh kiếm chôn trong mộ thuộc loại kiếm có kiểu tay cầm đồng phổ biến nhất, chiếm 70% số kiếm cùng loại đã phát hiện ở Việt Nam. Xin được mô tả chi tiết ở đây phối hợp với một tiêu bản kiếm cùng loại hiện đang lưu giữ tại bảo tàng Phạm Huy Thông (Kim Bôi, Hòa Bình).
2. Về mặt phân loại, kiếm này thuộc loại lưỡi thẳng với mũi nhọn ở chính giữa và hai rìa lưỡi sắc đều ở hai bên, để phân biệt với loại kiếm có một rìa lưỡi sắc như dạng đao. Một số lưỡi ít gỉ sùi cho thấy rõ mặt cắt ngang thân kiếm loại này có dạng hình thoi dẹt hay hình thấu kính lồi. Thống kê trên gần 60 kiếm cùng loại có thể thấy phần lưỡi sắt chỉ dài trong khoảng trên dưới 60cm, thuộc loại lưỡi ngắn. Chuôi sắt dài khoảng 8 - 10cm cắm sâu vào tay cầm đúc bằng đồng, có lỗ chèn ngang và dùng keo làm chất kết dính giữ chắc chuôi sắt với tay cầm đồng.
Tay cầm đồng là phần đặc trưng dễ nhận nhất của loại kiếm này. Chúng như được chuẩn bị bằng một tay cầm bằng tre, gỗ, sợi đan bện và hoa văn hình học đẹp trước khi dùng khuôn bọc nướng khô và đốt cháy cốt bên trong, rồi mới rót đồng vào, phá khuôn lấy hiện vật. Những đường xoắn của sợi buộc còn nguyên vẹn trên tay cầm đồng chứng tỏ kỹ thuật tạo ra các tay cầm này khá đồng nhất như vậy.
Đồ đồng (nồi, chậu…) và trang sức đá, thủy tinh, mã não chôn cùng chủ nhân thanh kiếm (ảnh do chủ nhân cung cấp)
Có một loại hoa văn hình học được tạo sẵn trên khuôn, có loại hoa văn được rạch vẽ vào sau. Nhưng cả hai loại đều còn giữ nguyên được vết sợi đan tinh tế buộc ở giữa tay cầm, viền tiếp lưỡi và viền đốc cũng như viền ở thân hình thuyền cong trên đốc tay cầm. Điều này giúp chúng tôi dễ dàng loại bỏ những thanh kiếm giả hay những phần táp sửa về sau.
Hoa văn hình học chính là những đường chỉ nổi hình chữ S có nhiều vòng xoắn ốc và những hình tam giác, tứ giác hồi văn và trám lồng phủ kín bên ngoài ốp tay cầm đồng. Trong khi đó, phần đốc tay cầm thường là một bản tròn hay hơi bầu dục nổi lên ba trụ vuông, trên đó đúc liền khuôn một phiến trang trí mỏng chừng 5 - 7 mm thể hiện hình cong đáy thuyền với các hình cong hình chữ C nằm ngửa gối nhau, tạo dáng hình người cách điệu bên trên, tạo ra một đặc trưng rất độc đáo, có tính nhận biết cao cho loại kiếm này.
Bên cạnh khoảng 70% số kiếm hiện thấy mang theo kiểu đốc hình thuyền này, chúng ta còn bắt gặp hiếm hoi hình ba vị thần hay những biến dạng của kiểu thuyền. Do khá mỏng mảnh và lại đứng trên ba trụ nên phần lớn phần trang trí này bị gãy từ trước khi chôn và rất dễ mủn gãy trong khi khai quật. Tỷ lệ bị sửa lại hoặc táp mới vào khá cao trong các sưu tập tư nhân.
3. Một điểm đáng chú ý nữa ở loại kiếm này là phần tay cầm khá hẹp, bị giới hạn cứng bởi phần xòe tiếp lưỡi và phần xòe của đốc. Thống kê cho thấy, trên 80% khoảng rộng tay cầm chỉ khoảng 8 - 10cm, tức rất kích so với bàn tay cầm kiếm bình thường. Phải chăng đó chỉ là kiếm dùng cho nữ hay trẻ em?
Chuôi kiếm đồng lưỡi sắt Đông Sơn với những chi tiết về kích thước, hoa văn đặc trưng (hiện vật thuộc bảo tàng Phạm Huy Thông, Kim Bôi, Hòa Bình)
Loại kiếm này chủ yếu là lưỡi sắt. Sau thời gian nằm dưới đất, phần chuôi sắt gỉ mọt đã nở bung, phá phần ốp tay cầm bằng đồng. Một số nhà sưu tầm đã rút phần lưỡi và tông kiếm bằng sắt ra thay bằng những lưỡi kiếm đồng cùng thời. Hiện tại, tôi mới chỉ thấy duy nhất một lưỡi kiếm đồng nguyên bản của loại kiếm này, số còn lại là do tái chế, cần thận trọng kiểm tra trước khi công bố.
Bảo tàng Vân Nam (Trung Quốc) trưng bày một chuôi kiếm cùng loại, nhưng phần lưỡi đã lắp thay thế bằng một lưỡi dao găm đồng. Trao đổi với các đồng nghiệp Trung Quốc thì cho đến nay mới chỉ phát hiện 12 chiếc kiếm loại này, trong đó có khoảng 5 chiếc giống hoàn toàn với loại phát hiện được ở trong khung cảnh văn hóa Đông Sơn ở Việt Nam.
Hiện tại, mới thấy duy nhất Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam có trưng bày một vài thanh kiếm này. Đây là những cây kiếm được các nhà sưu tầm cổ vật hiến tặng năm 2007, trong đó phần đốc kiếm đều đã bị sửa. Bảo tàng "Rừng trong phố" đang lưu giữ khoảng chục kiếm, trong đó số bị sửa táp mới phần đốc cũng chiếm 40%. Bảo tàng Phạm Huy Thông đang lưu giữ nhiều nhất với số lượng tiêu bản trên 20 chiếc, trong đó khoảng 20% có hiện tượng táp hình thuyền mới vào thay thế cái cũ đã mất. Nghe tin Bảo tàng Lịch sử Quốc gia gần đây cũng có trưng bày một kiếm loại này, không rõ đồ sưu tầm của bảo tàng hay của sưu tập tư nhân.
Có thể nhận thấy, đây là một loại hình hiện vật Đông Sơn chứa nhiều thông điệp quan trọng, cả về mỹ thuật, kỹ thuật chế tác và cả về những thông điệp lịch sử mà tôi sẽ đề cập kỹ hơn ở những phần sau.
"Thống kê cho thấy, trên 80% khoảng rộng tay cầm chỉ khoảng 8 - 10cm, tức rất kích so với bàn tay cầm kiếm bình thường. Phải chăng đó chỉ là kiếm dùng cho nữ hay trẻ em?" - TS Nguyễn Việt.
(Còn tiếp)
