NSND Nguyễn Như Vũ: Câu chuyện về “Ngày Độc lập 2/9/1945”

Mỗi năm, khi cả dân tộc hân hoan đón chào Quốc khánh 2/9, những hình ảnh đen trắng về Quảng trường Ba Đình lịch sử qua bộ phim tư liệu Ngày Độc lập 2/9/1945 lại được trình chiếu trên khắp các phương tiện truyền thông.

Đó là khoảnh khắc Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc bản "Tuyên ngôn Độc lập", khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, là biển người giơ tay hô vang lời thề.

Ít ai biết rằng, đằng sau những thước phim đã đi vào tiềm thức của hàng triệu người Việt Nam ấy là một câu chuyện dài đầy gian nan, bí ẩn và cũng vô cùng xúc động. Câu chuyện ấy đã được NSND Nguyễn Như Vũ, con trai của nhà quay phim Nguyễn Như Ái, kể lại một cách chân thực trong phóng sự Đi tìm những tác giả của bộ phim Ngày Độc lập 2/9/1945. Thông qua phóng sự do chính ông thực hiện cùng với những chia sẻ sâu sắc của cá nhân ông, hậu thế đã được hiểu sâu hơn về mốc son đáng nhớ của Tổ quốc.

NSND Nguyễn Như Vũ

Suốt 30 năm kể từ sau sự kiện lịch sử, người dân Việt Nam chỉ được tiếp cận về Ngày Độc lập 2/9/1945 qua những bức ảnh tĩnh, những trang báo, tạp chí hay qua đài phát thanh. Mặc dù đầy đủ và chi tiết, những tư liệu ấy vẫn không thể mang lại cảm giác sống động, chân thực bằng ngôn ngữ điện ảnh. Phải đến năm 1975, khi bộ phim tài liệu Ngày Độc lập 2/9/1945 được công chiếu, người dân mới lần đầu tiên được chứng kiến toàn bộ không khí thiêng liêng và hào hùng của ngày lễ trọng đại ấy.

Đoàn cảnh sát đi xe đạp hộ tống Chủ tịch Hồ Chí Minh. Ảnh chụp từ phim

Khi được ra mắt, bộ phim đã gây sửng sốt và xúc động mạnh mẽ. Rất nhiều người từng có mặt tại Quảng trường Ba Đình năm 1945 đã xem phim và sống dậy những chi tiết đã in sâu vào ký ức. Đó là hình dáng Bác Hồ bước lên Lễ đài Độc lập, là đoàn người bảo vệ không phải ai cũng có súng mà nhiều người còn mang mã tấu, và đặc biệt là hình ảnh đoàn xe đạp thô sơ hộ tống Chủ tịch Hồ Chí Minh, thay vì những chiếc mô tô như nhiều người từng hình dung. Theo NSND Như Vũ, đây là những chi tiết đắt giá nhất của bộ phim, nó không chỉ là một tư liệu lịch sử, mà còn là một tấm gương phản chiếu ký ức của cả một dân tộc, giúp hàng triệu người sống lại khoảnh khắc lịch sử trọng đại.

Theo chia sẻ của NSND Nguyễn Như Vũ, lai lịch của bộ phim bắt nguồn từ một sứ mệnh đặc biệt vào năm 1974, khi Nhà nước ta cử một đoàn làm phim tài liệu sang các nước Tây Âu để thực hiện bộ phim Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh. Đoàn làm phim gồm ba thành viên: Nhà báo Hồng Hà (khi đó là Tổng biên tập báo Nhân dân) làm trưởng đoàn, đạo diễn Phạm Kỳ Nam và quay phim Nguyễn Như Ái - cha của NSND Nguyễn Như Vũ.

Trước khi đi, đoàn đã được Đồng chí Trường Chinh dặn dò một cách ân cần nhưng cũng đầy trọng trách. Đồng chí kể lại rằng bản thân mình cũng có mặt ở Quảng trường Ba Đình ngày hôm đó và đã từng nghe nói có người quay phim, chứ không chỉ chụp ảnh về khoảnh khắc lịch sử. Đồng chí mong muốn đoàn tìm lại được những thước phim quý giá ấy về cho Tổ quốc. Lời dặn dò ấy không chỉ là một nhiệm vụ chính trị, mà còn là mong mỏi được tái hiện lại ký ức thiêng liêng, để toàn dân tộc cùng được sống lại thời khắc khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà.

Người dân giơ tay thể hiện sự quyết tâm

Với trọng trách ấy, đoàn làm phim đã dành sáu tháng để lục tìm trong các thư viện lớn của Pháp, Anh, Ý, từ những kho lưu trữ của chính phủ đến quân đội, nhưng kết quả vẫn chỉ là con số 0. Tưởng chừng như nhiệm vụ đã thất bại, thì may mắn bất ngờ đã đến.

Theo lời kể của nhà báo Hồng Hà, đạo diễn phim tài liệu nổi tiếng người Hà Lan Joris Ivens đã giới thiệu đoàn làm phim tới gặp một người bạn Pháp giấu tên. Người này đã tặng ba hộp phim cũ về Đông Dương, với một điều kiện duy nhất: không tiết lộ danh tính và địa chỉ của ông. Trong ba hộp phim, hai hộp đầu tiên không có gì đặc biệt, nhưng hộp thứ ba, đã bị gỉ một góc, lại chứa đựng những thước phim vô giá về ngày 2/9/1945.

NSND Nguyễn Như Vũ chia sẻ, "hộp phim thứ ba bị gỉ một góc" ấy chứa đựng những hình ảnh vô giá của dân tộc. Nó đại diện cho những giá trị lịch sử, đôi khi bị lãng quên hay hư hỏng theo thời gian, nhưng vẫn âm thầm tồn tại và chờ đợi được khám phá. Câu chuyện về người Pháp bí ẩn tặng phim cũng đặt ra câu hỏi về lòng trắc ẩn và sự trân trọng của những người bạn quốc tế đối với lịch sử Việt Nam.

Nhân dân tại Quảng trường Ba Đình ngày 2/9/1945

Sau khi mang về Việt Nam, thước phim này chỉ còn lại khoảng 7 phút có thể sử dụng được. Để dựng thành một bộ phim tài liệu hoàn chỉnh dài gần 20 phút, Hãng phim Tài liệu và Khoa học Trung ương đã phải làm việc hết sức sáng tạo. Dưới sự chỉ đạo của đạo diễn - NSND Lê Mạnh Thích và sự giúp sức của quay phim Nguyễn Như Ái, ê-kíp đã bổ sung thêm nhiều tư liệu của Pháp về Đông Dương, quay thêm các cảnh về khu Nhà 48 Hàng Ngang - nơi Chủ tịch Hồ Chí Minh đã soạn thảo ra văn kiện lịch sử "Tuyên ngôn độc lập" - hay phong cảnh đất nước.

Đặc biệt, họ đã sử dụng những kỹ xảo đơn sơ của thời bấy giờ để tạo ra nhiều cảnh quay từ 7 phút tư liệu gốc, như phóng to cận cảnh, lật phim. Điều này đã dẫn đến một chi tiết thú vị mà nhiều khán giả tinh ý nhận ra: có những cảnh người dân hô quyết tâm bằng tay trái, do phim đã bị lật ngược.

Đoàn làm phim gặp gỡ ông Joris Ivens (phải)

Dù không trực tiếp tham gia vào quá trình tìm kiếm và phục chế, NSND Nguyễn Như Vũ lại là người có mối liên kết mật thiết nhất với bộ phim Ngày Độc lập 2/9/1945. Ông nhận định: "Bộ phim Ngày Độc lập 2/9/1945 không chỉ là một di sản quốc gia mà còn là một tư liệu lịch sử có một không hai".

NSND Như Vũ tin rằng, bộ phim đã khắc họa một cách sinh động nhất bằng ngôn ngữ điện ảnh về sự ra đời của một đất nước, mở ra một kỷ nguyên mới cho dân tộc Việt Nam. Nó đã thuyết phục mọi người trong nước cũng như bạn bè quốc tế về sự ra đời của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.

Theo ông, bộ phim có giá trị đặc biệt quan trọng trong việc giáo dục lòng yêu nước đối với thế hệ trẻ. Khi nhìn lại những hình ảnh về một dân tộc từ hàng ngàn năm xây dựng đất nước để có được độc lập, tự do, hạnh phúc như ngày hôm nay, giới trẻ sẽ không chỉ thấy tự hào mà còn có thêm quyết tâm gìn giữ và bảo vệ đất nước.

Cuối cùng, sau tất cả những nỗ lực tìm kiếm và kể lại câu chuyện này, điều NSND Như Vũ mong muốn nhất là khi xem lại bộ phim Ngày Độc lập 2/9/1945, khán giả sẽ không chỉ xem một tư liệu lịch sử mà còn cảm nhận được sự hy sinh, sự kiên trì hướng tới hoà bình, tự chủ và hơn hết cảm thấy tự hào khi là người Việt Nam.