Tọa lạc tại ấp Tân Thành, xã Chợ Gạo, tỉnh Đồng Tháp (trước đây là xã Tân Thuận Bình, huyện Chợ Gạo, tỉnh Tiền Giang), di chỉ khảo cổ Gò Thành đã được khai quật là di tích thuộc nền văn hóa Óc Eo, nền văn minh cổ từng phát triển rực rỡ tại khu vực Nam Bộ từ thế kỷ I đến thế kỷ VIII.
Với giá trị nổi bật về mặt lịch sử, văn hóa và khảo cổ học, di tích khảo cổ Gò Thành Gò Thành không chỉ là di sản quý báu của tỉnh Đồng Tháp mà còn là nguồn tư liệu sống động, giàu tiềm năng để gắn kết với hoạt động giáo dục cùng phát triển du lịch bền vững của địa phương.
Theo Thạc sĩ Lê Ái Siêm, nguyên Giám đốc Bảo tàng tỉnh Tiền Giang cũ (nay là tỉnh Đồng Tháp), trong 2 năm (1988 - 1989), Bảo tàng Tiền Giang (nay là Bảo tàng tỉnh Đồng Tháp) kết hợp với Trung tâm Khảo cổ học (thuộc Viện Khoa học xã hội và Nhân văn Quốc gia tại Thành phố Hồ Chí Minh) tiến hành 2 mùa khai quật cùng một đợt đào thám sát tại di tích này.
Mô hình di chỉ khảo cổ Gò Thành, xã Tân Thuận Bình, tỉnh Đồng Tháp. Ảnh: Hữu Chí – TTXVN
Ông Phan Văn Hòa, 58 tuổi, Bí thư Chi bộ ấp Đăng Phong Dưới, xã Chợ Gạo, tỉnh Đồng Tháp (là người trực tiếp chứng kiến cuộc khai quật vào năm 1988, lúc đó ông công tác tại Công an huyện Chợ Gạo, tỉnh Tiền Giang cũ) chia sẻ: Số hiện vật được tìm thấy trong di tích Gò Thành gồm hơn 100 hiện vật bằng vàng (vừa nguyên, vừa bị vỡ từng mảnh nhỏ), trong đó có vòng đeo gắn hình lá cây, hạt chuỗi hình trái xoan và một số hiện vật bằng vàng hình bông mai 6 cánh, hoặc hình tứ giác, trong có khắc hình voi. Có 6 hiện vật bằng đồng, trong đó có 2 nhẫn, 1 ống đồng nhỏ và 2 mảnh đồng hình thang. Trong số 22 hiện vật bằng đá, có một tượng thần Vishnu (thần Bảo vệ) còn nguyên vẹn. Trong số hiện vật bằng đất nung, có nhiều mảnh vòi bình, nhiều gốm thô, mịn có tô màu đỏ hoặc màu nâu, có hoa văn trang trí... Theo các chuyên gia, đây là một di tích khá đặc biệt, phong phú về loại hình di chỉ, đa dạng về hiện vật, biểu thị cho nền văn minh cổ, hình thành vào loại sớm nhất ở Đông Nam Á. Bộ Văn hóa - Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) đã công nhận Di tích khảo cổ Gò Thành là Di tích Quốc gia vào năm 1994. Đặc biệt, tượng thần Vishnu được Thủ tướng Chính phủ công nhận là Bảo vật quốc gia vào năm 2017 cùng bộ sưu tập 18 lá vàng chạm khắc hình voi cũng đã được công nhận là Bảo vật quốc gia vào năm 2021. Các bảo vật này hiện đang được lưu giữ và trưng bày tại Bảo tàng tỉnh Đồng Tháp.
Hiện trạng khai quật tại di chỉ khảo cổ Gò Thành, xã Tân Thuận Bình, tỉnh Đồng Tháp. Ảnh: Hữu Chí – TTXVN
Chị Nguyễn Thị Khắc Diệp, người thuyết minh tại khu di tích khảo cổ Gò Thành (thuộc Bảo tàng tỉnh Đồng Tháp) cho biết: Hàng năm, khu di tích khảo cổ Gò Thành đón khoảng 1.000 lượt khách đến tham quan, tìm hiểu, nghiên cứu, trong đó có những đoàn khách là sinh viên của các trường đại học. Hiện nay còn có học sinh của các trường học môn Lịch sử địa phương cũng đến đây tham quan, nghiên cứu và làm những bài thuyết trình.
Trước khi khai quật, di tích là một sân bóng đá đơn sơ để người dân địa phương giao lưu, đá bóng. Sau những trận mưa lớn, người dân địa phương thỉnh thoảng nhặt được những mảnh vàng (khoảng 16k) nhỏ và mỏng, chỉ bằng một phần của móng tay. Trên mặt đất nổi lên những vỉa gạch, rải rác có mảnh gốm tô màu hoặc không tô màu, một số mảnh tượng vỡ và khá nhiều đá cuội.
Đá hộc được tìm thấy sau khi khai quật di chỉ khảo cổ Gò Thành, xã Tân Thuận Bình, tỉnh Đồng Tháp. Ảnh: Hữu Chí – TTXVN
Kết quả khai quật cho thấy, di tích nằm trong một gò đất nhân tạo rộng khoảng 1ha, cao 3m so với mực nước biển. Ở lòng kênh đào, lớp văn hóa lộ ra bên vách với nhiều mảnh gốm và một số xương, răng động vật, cho thấy ở Gò Thành có nhiều loại hình di chỉ như: Di chỉ cư trú, di chỉ kiến trúc và di chỉ mộ táng; nhất là di chỉ kiến trúc với nhiều đền tháp ở cạnh nhau có quy mô khác nhau, rất hoành tráng, tuy chỉ còn phần nền.
Sau hai đợt khai quật cùng một đợt đào thám sát, các nhà khảo cổ nhận thấy, ở phía ruộng thấp về phía Tây và Tây Nam của gò cao là di chỉ cư trú. Ở độ sâu chừng 1,5-3m, phát hiện nhiều gốm cổ bị vỡ nhiều vòi bình; nhiều di cốt trâu, bò, heo và xương cá; nhiều dấu vết tro, than, vỏ trái cây, lá dừa nước, cùng với vài cọc gỗ có dấu vết gia công. Ở trung tâm gò cao phát hiện những nền kiến trúc bằng gạch, không còn nguyên vẹn. Trong đó, có 2 nền hình vuông có dạng "căn phòng"; 1 nền hình chữ nhật có lối vào từ phía nam, bên trong có bức tường (bị sụp đổ) bằng gạch ngăn đôi kiến trúc này. Ở phía Nam của kiến trúc hình chữ nhật có một khối đá hoa cương hình chữ nhật có chốt 2 đầu và bệ thờ hình vuông có lỗ ở giữa (các hiện vật này đã được đưa về Bảo tàng tỉnh Tiền Giang cũ, nay là Bảo tàng tỉnh Đồng Tháp).
Du khách nghe thuyết minh tại nhà trưng bày di chỉ khảo cổ Gò Thành, xã Tân Thuận Bình, tỉnh Đồng Tháp. Ảnh: Hữu Chí – TTXVN
Ở phía Bắc có dấu vết gạch vỡ xếp thành vòng tròn, đường kính khoảng 1m, sâu khoảng 1,5m. Ngoài ra, có kiến trúc gạch tựa như một con đường có lề, rộng khoảng 2m, một bên có rãnh tựa "đường thoát nước" của con đường.
Cũng trên mặt gò cao, các nhà khảo cổ phát hiện 12 ngôi mộ, có huyệt hình giếng vuông nằm rải rác trên mặt gò. Bên trên mộ được đắp bằng gạch nguyên hoặc gạch vỡ tạo thành một gò nổi rộng hơn 100 m2. Tuy nhiên, có vài mộ không được đắp nổi như vậy. Huyệt hình vuông mỗi cạnh từ 1,8-3m, sâu từ 2,5-3m. Hầu hết trong các huyệt được lấp bằng những lớp đá cuội xen lẫn với lớp cát xám, bên trên là gạch. Tại đáy huyệt có một hộc tứ giác được xây bằng gạch hoặc bằng gỗ, bên trong hộc có cát, than tro và những hiện vật bằng vàng lá (rất mỏng).
