Trong nửa đầu thế kỷ XX, khi Hà Nội chuyển mình phát triển theo mô hình của một đô thị phương Tây, chợ Đồng Xuân không chỉ là nơi mua bán sầm uất, mà còn là điểm tụ của nhiều dòng chảy lịch sử, văn hóa và tư tưởng. Vượt lên vai trò của một ngôi chợ, nó đã trở thành chứng nhân của một Hà Nội bản lĩnh và đang đổi thay.
1. Các tư liệu trong sách Chợ Đồng Xuân - Không gian ký ức cho biết: với giai đoạn phát triển mạnh từ thập niên 1920 - 1930, chợ Đồng Xuân và khu vực xung quanh đã sớm trở nên phồn thịnh, trở thành "trái tim thương mại" của Hà Nội trước 1945.
Nhờ vị trí thuận lợi - gần bến sông, ga đường sắt Long Biên, các trạm xe khách và tuyến tàu điện - hàng hóa, tiền bạc và người mua kẻ bán từ khắp nơi liên tục đổ về đây, tạo nên một khu phố buôn bán sôi động bậc nhất của thành phố.
Chợ Đồng Xuân trước Tết, trong thập niên 1920. Ảnh: TL
Bên trong khu chợ và các trục phố liền kề không chỉ bán hàng tươi sống hoặc hàng thủ công. Thương nhân và bạn hàng đưa về đây đủ loại sản phẩm tiêu dùng từ nhiều địa phương, thậm chí cả hàng ngoại nhập. Nổi tiếng nhất là tơ lụa, vải vóc, kim hoàn, đồ gia dụng - những mặt hàng để lại dấu ấn trong tên gọi của các con phố kế cận như Hàng Đào, Hàng Ngang, Hàng Đường, Hàng Gai, Hàng Giấy, Hàng Buồm, Mã Mây, Thuốc Bắc...
Như lời nhà nghiên cứu Trần Hữu Phúc Tiến, đây chính là mô hình quen thuộc tại các đô thị, khi khu chợ lớn và các cụm phố ven nó luôn có sự kết nối với nhau để cùng cộng sinh và phát triển.
Đáng chú ý, chợ Đồng Xuân không chỉ là trung tâm kinh tế sầm uất của Hà Nội, mà còn là nơi hình thành một cộng đồng tiểu thương và doanh nhân năng động, góp phần đặt nền móng cho thương nghiệp Việt Nam hiện đại. Theo nhà nghiên cứu Phúc Tiến, từ đầu thế kỷ XX, khu vực này cùng các phố lân cận đã gắn liền với tên tuổi những doanh nhân như Bạch Thái Bưởi, Trịnh Văn Bô, Vũ Đình Long - những người làm giàu chính đáng, mang trong mình tinh thần dân tộc, thậm chí có những đóng góp quan trọng cho sự nghiệp giành độc lập dân tộc sau này.
Ảnh: TL
Hoặc, ít người biết, danh nhân lịch sử Lương Văn Can và cụ bà Lê Thị Lễ đã từng sống tại số 4 Hàng Đào, ngay gần chợ Đồng Xuân. Tại đây ngôi nhà ấy, năm 1907, họ sáng lập Trường Đông Kinh Nghĩa Thục, nơi gieo mầm cho tinh thần duy tân và chấn hưng thương nghiệp. Như lời nhà nghiên cứu Phúc Tiến, cụ bà Lễ mở hiệu buôn để duy trì hoạt động của trường. Sau này, dù bị chính quyền Pháp quản thúc, cụ Can vẫn âm thầm mở tiếp ba hiệu buôn tại Campuchia để nuôi dưỡng lý tưởng của mình.
Tinh thần "doanh thương ái quốc" ấy trở thành di sản quý giá của khu phố - chợ Đồng Xuân, nơi kinh doanh gắn liền với lòng yêu nước, để lại những bài học lớn cho các thế hệ doanh nhân Việt Nam sau này.
2. Lịch sử Đồng Xuân không chỉ dừng lại ở những năm tháng buôn bán sầm uất hoặc tinh thần "doanh thương ái quốc". Vào mùa Đông 1946, khi chuỗi ngày toàn quốc kháng chiến bùng nổ tại Hà Nội, khu chợ ấy mang một sứ mệnh khác - trở thành pháo đài giữa lòng Hà Nội, nơi tinh thần kiên cường của những chiến sĩ tự vệ Thủ đô tỏa sáng.
Tổ súng máy chợ Bắc Qua nằm sau lưng chợ Đồng Xuân trong ngày toàn quốc kháng chiến. Ảnh: Nguyễn Bá Khoản/ TTLTQG1
Như lời nhà sử học Dương Trung Quốc, trong 60 ngày đêm bảo vệ Thủ đô, chợ Đồng Xuân là một trong những điểm chiến đấu ác liệt nhất của quân dân Hà Nội. Đặc biệt, vào ngày 14/2/1947, một trận chiến quyết liệt nổ ra ngay giữa lòng chợ, khi quân Pháp chiếm được một số địa điểm lân cận và tiến vào đây. Chỉ với hai tiểu đội thuộc Tiểu đoàn 101, những người lính Thủ đô đã kiên cường bám trụ, dùng súng, lựu đạn, dao găm, chai xăng, thậm chí cả vôi bột để chống trả quyết liệt từng đợt tấn công của quân Pháp có xe tăng, pháo binh và lính mũ đỏ yểm trợ.
"Cuộc chiến không cân sức diễn ra giữa những quầy hàng chật hẹp của ngôi chợ, và khi khói lửa lắng xuống, máu của các chiến sĩ "quyết tử" đã thấm vào từng viên gạch, từng sạp hàng" - ông Quốc nói - "Từ nơi ấy, Đồng Xuân đã đi vào lịch sử, không chỉ như một trung tâm giao thương sầm uất, mà còn là một chiến lũy bất khuất, minh chứng cho ý chí anh dũng của quân dân Thủ đô".
Những tư liệu để lại cho thấy, đây là một trong những trận đánh dữ dội nhất và cũng là trận đánh cuối cùng trong 60 ngày đêm bảo vệ Hà Nội. Sau này, ngay sau cổng chính chợ từng có tủ kính trưng bày hình ảnh và hiện vật của trận đánh lịch sử ấy. Tới đầu thập niên 2000, tủ trưng bày được thay bằng một bức phù điêu, tuy nhỏ, nhưng được đặt trang trọng trước cổng chợ, tái hiện lại cuộc chiến đấu anh hùng gắn liền với chợ Đồng Xuân năm xưa.
(Còn tiếp)
