Ngoài làm nông, ông Hạ Chí Huỳnh, 59 tuổi, còn gọi là nghệ nhân Bảy Huỳnh, ở Tân Xuân (Vĩnh Long) kiếm thu nhập bằng nấu rượu truyền thống. Tân Xuân là xã mới sau sáp nhập, gồm xã Phú Lễ (Bến Tre cũ), tồn tại làng nghề rượu 190 năm.
Ông cho biết nấu chín nếp mùa rồi trải đều ra để nguội tự nhiên. Sau đó, ông dùng hồ men làm từ bài thuốc 35 vị, giã nhuyễn và rắc đều lên phần cơm nếp. Hỗn hợp này được ủ trong vỏ trấu 7 ngày 7 đêm để lên men hoàn toàn, tạo ra cơm rượu.
Cơm rượu được đưa vào lò để "kháp rượu", tức chưng cất bằng hơi nước, một quy trình truyền thống như "bản giao hưởng giữa lửa, nước và thảo mộc", được gia đình ông Bảy Huỳnh duy trì 3 đời. "Nghề này đủ sống", ông nói.
Nghệ nhân Hạ Chí Huỳnh tại gian nhà nấu rượu của gia đình ở xã Tân Xuân, Vĩnh Long. Ảnh: BSA
Điểm khác biệt so với hai thế hệ trước là ông Bảy Huỳnh ký hợp đồng nhân viên với Công ty Rượu Phú Lễ, được đóng bảo hiểm xã hội. Để đảm bảo chất lượng, nếp mùa, hồ men đều do công ty cung cấp và bao tiêu đầu ra. Họ dùng rượu cốt để sản xuất ra nhiều loại đồ uống có độ cồn và hương vị khác nhau như rượu mật hoa dừa, chuối hột.
Tổng cộng, công ty có 36 nghệ nhân hợp đồng, theo Đồng sáng lập ông Trần Anh Thuy. Cách làm này ban đầu bị một số người cho là rườm rà. "Đưa hết quy trình vào nhà máy thì tối ưu lợi nhuận nhưng đi cùng nghệ nhân sẽ giữ được hồn cốt làng nghề", ông Thuy nói.
Bà Đinh Thị Hạnh Tâm, chuyên gia ngành rượu, Sáng lập thương hiệu Coboté, cho rằng cách làm ở Phú Lễ là hiếm trong khoảng 1.400 làng rượu cả nước, vì các nơi khác hộ gia đình hoạt động đơn lẻ.
Nhưng liên kết này là tự đẩy kinh doanh vào "con đường khó", bởi các yếu tố thay đổi vi tế (cực kỳ nhỏ) trong lên men truyền thống tại nhà phụ thuộc nhiều vào môi trường, tâm lý nghệ nhân, khiến sản lượng không cao. "Doanh nghiệp ở đây đóng vai trò tổ chức lại làng nghề bài bản nhưng vẫn giữ được phương thức thủ công, bảo tồn bản sắc", bà Tâm nhận định.
Bản sắc cũng là cơ hội phát triển kinh tế. Rượu Phú Lễ thuộc "Hệ sinh thái doanh nghiệp Cuộc sống mới" tại xã Tân Xuân, hướng tới mô hình kinh tế bền vững xây dựng từ văn hóa, con người và sinh kế bản địa.
Các thành viên khác gồm VinaEcolife chuyên phát triển du lịch, Biz Educo bồi dưỡng năng lực cộng đồng qua các hướng nghiệp, học bổng và Hợp tác xã Lạc Địa chuyên lúa phát thải thấp, vườn dừa đa lợi ích và giáo dục - du lịch cộng đồng.
Trong hệ sinh thái này, khi đến xã Tân Xuân, du khách có thể lưu trú ở khu nghỉ của VinaEcolife nằm trong làng nghề, trải nghiệm nông nghiệp sinh thái và văn hóa địa phương qua rượu Phú Lễ, múa Sắc bùa và nghe nói thơ Vân Tiên (cách đọc truyện thơ Lục Vân Tiên).
Hát múa Sắc bùa tại khu du lịch của VinaEcolife. Ảnh: BSA
Tổng quan, chuỗi giá trị của họ đi từ canh tác hạt lúa nếp mùa đến làng nghề và các sản phẩm giá trị gia tăng như đồ uống các loại, mỹ phẩm, đồ lưu niệm và du lịch sinh thái, văn hóa. Bà Lê Thanh Trúc, Chủ tịch Hợp tác xã Lạc Địa kỳ vọng tạo thêm công ăn việc làm và trao truyền văn hóa cho người trẻ.
"Người ở đây uống rượu giải trí có điệu hát Sắc bùa Phú Lễ, nói thơ Vân Tiên. Vì vậy, chúng tôi mở các lớp học hát Sắc bùa, tìm cách giữ gìn thơ Vân Tiên", bà nói.
Theo bà Vũ Kim Hạnh, Chủ tịch Hiệp hội Doanh nghiệp Hàng Việt Nam Chất lượng cao, đây là minh chứng cho "văn hóa được nuôi dưỡng ngay trong đội ngũ lao động hằng ngày". "Họ kết nối sản xuất - dịch vụ - văn hóa - môi trường - giáo dục theo cách tự nhiên, không gượng ép, nhưng hiệu quả rõ rệt", bà nhận định.
Những nỗ lực chuyển mình mới bước đầu và còn nhiều việc cần hoàn thiện. Bà Hồ Thị Thắm, Phó chủ tịch UBND xã Tân Xuân, cho rằng hệ sinh thái giữa doanh nghiệp, hợp tác xã và làng nghề phù hợp với định hướng địa phương.
Ngoài nông nghiệp và thủy sản, bà cho biết địa phương sở hữu 3 di tích lịch sử cấp quốc gia, nổi bật là các di tích liên quan đến nghệ thuật Hát sắc bùa Phú Lễ và cuộc đời, thơ văn cụ Nguyễn Đình Chiểu nhưng du lịch chưa phát triển.
Do đó, xã có kế hoạch tôn tạo khu căn cứ kháng chiến Lạc Địa, xây dựng hồ chứa nước ngọt để phục vụ sinh hoạt cho người dân mùa hạn mặn, phát triển khu dân cư Lạc Địa để tạo tiền đề liên kết với các di tích khác như đình Phú Lễ. Bà Đinh Thị Hạnh Tâm đồng tình, nói đình Phú Lễ là trung tâm văn hóa của làng nghề, cần được quan tâm, đưa vào các tour tuyến tham quan.
Với sản xuất, bà Thắm cho hay xã định hướng phát triển nền nông nghiệp bền vững, tuần hoàn, hướng đến kinh tế xanh. Hợp tác xã Lạc Địa mới đây ký kết hợp tác với Hợp tác xã Tân Tiến tại địa phương để sản xuất nếp mùa Ba Tri theo hướng phát thải thấp. Trước đó, họ đã hợp tác với Hợp tác xã Người Giữ Dừa để thu mua mật hoa dừa phục vụ chế biến đồ uống.
"Phát triển bền vững phải từ giống - đất - phương pháp canh tác ngay khi khởi điểm, thay vì làm ra sản phẩm rồi mới chọn hướng xanh. Cách này bảo đảm sản phẩm có thể đi xa hơn và đáp ứng tiêu dùng xanh", bà Trúc nhận định.
Viễn Thông
