Đầu năm 2022, anh Hiếu (34 tuổi) ở Ý Yên, Nam Định trình bày với bố mẹ về kế hoạch ra ở riêng sau khi vợ sinh con đầu lòng. Được ông bà đồng ý, anh tính sẽ xây nhà trên mảnh đất được bố mẹ cho bằng số tiền tiết kiệm được sau mấy năm đi xuất khẩu lao động của hai vợ chồng. "Sau gần chục năm lấy vợ, đây là thời điểm tôi mong chờ nhất, bởi cảm thấy bản thân "thực sự trưởng thành", Hiếu nói.
Nhưng niềm vui của anh chỉ được vài ngày. Mẹ anh đi "xem thầy" được phán rằng năm nay con trai không hợp tuổi động thổ. "Gia chủ 34 tuổi, mà 3+4=7. Số 7 theo tiếng Hán đồng nghĩa với từ "thất", nghĩa là mất mát. Không mất người thì mất tiền, mất của, đen đủ đường", mẹ anh thuật lại lời của thầy phong thủy. Năm sau tuổi của anh lại "phạm kim lâu", làm nhà dễ gặp xui xẻo, gia đình cãi vã, sức khỏe không tốt, đường làm ăn cũng đi xuống...
Để chắc chắn, anh Hiếu đi xem vài thầy nữa. Có người nói trước 40 tuổi anh không được xây nhà, đợi qua tuổi này mới tránh được tai ương. Có người mang "kim lâu", "hoang ốc" (xây xong gia chủ sẽ mất hết của cải, người thân và trở thành nhà hoang)... để chứng minh tuổi anh không nên động thổ.
Mơ ước về một ngôi nhà thơm mùi sơn trở nên xa vời nhưng Hiếu vẫn chấp nhận hoãn kế hoạch xây nhà đến sau 40 tuổi bởi cho rằng đó là "văn hóa truyền thống" và "có thờ có thiêng có kiêng có lành".
Với nhiều người, xây nhà là việc trọng đại trong đời nên cần phải xem tuổi một cách kỹ càng. Ảnh minh họa: mxyn.com
Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Nguyễn Hùng Vĩ, nguyên giảng viên ĐH Khoa học xã hội nhân văn (Hà Nội) cho rằng, việc bị phán "không được tuổi" mà cố tình xây nhà sẽ gặp vận đen là phản khoa học. Theo ông, việc làm nhà mới tốn nhiều chi phí, công sức, tâm sức và thời gian nên gia chủ rất dễ căng thẳng, từ đó mắc sai lầm trong lời nói và việc làm. Đây là nguyên nhân khiến những chuyện không mong muốn liên tiếp xảy ra, mâu thuẫn gia tăng chứ không phải "không được tuổi".
"Làm nhà xem tuổi xuất phát từ tín ngưỡng, không phải văn hóa truyền thống", ông Vĩ khẳng định. Theo chuyên gia, "văn hóa" chỉ bao gồm những gì có giá trị, còn trong tín ngưỡng vẫn chứa những yếu tố mê tín dị đoan. Ngày nay, khi mọi người có điều kiện kinh tế, người ta sẽ hồi sinh những tín ngưỡng cổ xưa, với kỳ vọng cuộc sống sẽ tốt đẹp hơn.
Hiện chưa có bằng chứng khoa học nào chứng minh làm nhà không hợp tuổi sẽ nhiều bất trắc hơn, đa phần chỉ là những đồn đoán qua dư luận. "Khi làm nhà, yếu tố khó khăn, trắc trở chắc chắn sẽ nhiều hơn kỳ vọng và dự định tốt đẹp. Cũng vì thế người ta theo nhau tính tuổi, chọn tuổi rồi mượn tuổi... đủ thứ kiêng kỵ khi xây nhà với mục đích chính là tạo sự an tâm", ông Vĩ nói.
Nhà nghiên cứu văn hóa Phạm Đình Hải, Liên hiệp các tổ chức hữu nghị Việt Nam cho rằng nhiều người không dám xây nhà vào các năm tuổi xấu như "tam tai", "hoang ốc"... là không có cơ sở thực tiễn, mang yếu tố dị đoan. Còn làm nhà phải tránh tuổi phạm kim lâu và phải được "trạch" đã được ghi chép trong các sách cổ, bản in khắc ván thời Nguyễn nhưng vì nhiều lý do, bao gồm cả những sai sót trong dịch thuật dẫn nhiều dị bản và kiêng kỵ không đáng có.
"Dân gian thường sống bằng kinh nghiệm nhằm đáp ứng tâm lý hướng đến sự an toàn của cá nhân và cộng đồng. Nhưng cái gì thái quá cũng bất cập", ông Hải khẳng định.
Có kiêng kỵ thì có cách lách kiêng kỵ. Vì bị phán xây nhà năm nay phạm vào "cung hoang ốc", nên anh Lê Hòa, sống tại Hải Phòng chọn cách mượn tuổi (nhờ người khác vờ đứng tên gia chủ) xây nhà.
Nhưng mượn tuổi ai lại là bài toán khó. Theo thầy phong thủy phán, người này phải là đàn ông khỏe mạnh, nhà không chịu tang, tuổi không phạm vào các vận hạn... Sau vài ngày xới tung danh sách họ hàng từ nội sang ngoại, Hòa mới tìm được người chú họ hợp tuổi làm nhà.
Khi đưa ra cuộc họp gia đình, mọi người lại chê ông chú này có tới 4 cô con gái. "Không hợp cung con cái", mẹ anh phán. Tìm được ông cậu thay thế nhưng người này từ chối vì cho rằng hạn làm nhà rất nặng, đang làm ăn tốt nên không muốn gánh nợ cho người khác. Cuối cùng chỉ có một cụ họ ngoài 80 tuổi có thể đáp ứng mọi điều kiện của gia đình Hòa.
Từ khi động thổ, đào móng, đổ mái, cất nóc... cho đến lễ "mua lại nhà" (lễ để gia chủ thực xin lại căn nhà vừa xây từ người được mượn tuổi) ông lão hơn 80 tuổi đều phải có mặt thay cho gia chủ. Những ngày nắng nóng 40 độ, nhà lại ở giữa cánh đồng, thời gian lễ lạt kéo dài nên công trình vừa hoàn thành, ông cụ bị cảm nắng, lăn ra ốm.
Thời điểm đó người làng đồn đoán vì đứng tên xây nhà cho cháu mà cụ ông phải chịu nghiệp, khiến vợ chồng Hòa đứng ngồi không yên. Dù bận nhà mới với trăm thứ ngổn ngang ngày nào anh và vợ cũng phải ghé nhà hỏi han, chăm sóc. "Nếu cụ mệnh hệ gì vợ chồng tôi áy náy cả đời. Tưởng mượn tuổi xóa được tai ương cho mình, ai ngờ lại mang tội với người khác", anh thở dài.
"Mượn tuổi làm nhà" theo chuyên gia Phạm Đình Hải được người dân vận dụng từ thời xa xưa. Bản chất của tín ngưỡng dân gian này là nhờ người có vận khí tốt, phù hợp với việc làm nhà để giúp gia chủ làm thủ tục khởi công, động thổ... Theo đó, cha mẹ, anh chị em hoặc người thân giúp gia chủ "đứng tuổi làm nhà" thực chất là đang làm phúc. "Ngày nay việc làm này đã bị biến tướng, chủ yếu do các thầy cúng vẽ thêm ra như phải làm lễ "mua lại nhà, mua lại trạch", tốn tiền bạc, sức khỏe và thời gian của gia chủ", ông Hải chia sẻ.
Cũng vì nghe thầy phán ''hạn tam tai 3 năm'' mà Duy Minh, 40 tuổi, sống tại huyện Can Lộc, Hà Tĩnh không thể động thổ xây nhà. Gia đình vì thế tiếp tục sống trong nhà cũ dột nát, tường loang lổ, bong tróc, ngày mưa phải mang xô chậu hứng nước tứ phía. Năm ngoái được tuổi làm nhà cũng là lúc giá sắt thép tăng vài lần. Vì chờ đợi quá lâu, Minh vẫn quyết động thổ vì thầy phán "đã đến tuổi đẹp". Chi phí đội lên từ nhân công cho tới vật liệu khiến hai vợ chồng phải vay mượn khắp nơi. Nhà xây xong phần thô, vì hết tiền hoàn thiện nên nội thất, cửa nẻo đều rất tạm bợ, vợ chồng liên tục nảy sinh mâu thuẫn.
Từ kinh nghiệm gần 20 năm trong nghề, kiến trúc sư Trương Thành Trung cho rằng, nhiều người đang thần thánh hóa phong thủy nhưng thực tế đây không phải là phép màu. Phong thủy được tính toán dựa trên thiên văn và địa lý của thế giới tự nhiên, được đúc kết từ nhiều nghiên cứu về các quy luật liên quan đến tự nhiên, môi trường, cảnh quan... không mang tính siêu nhiên, thần bí. Trong cuộc sống, phong thủy chỉ mang tính hỗ trợ, phù hợp với từng hoàn cảnh nhất định.
"Nhiều gia chủ vì quá tin vào lời một số thầy phong thủy khiến việc thi công kéo dài hoặc làm gấp gáp, hay rơi vào mùa mưa, dịp lễ Tết, lúc vật tư khan hiếm... Tất cả những điều này đều ảnh hưởng lớn tới chất lượng công trình", ông Trung nói.
Để tránh những khó khăn khi xây nhà, theo vị kiến trúc sư này, việc đầu tiên gia chủ cần làm là chuẩn bị tốt mọi thứ. Tốt nhất nên thuê người thiết kế và lập kế hoạch chi phí, vật liệu, đồ đạc trước sáu tháng tới một năm. Tới khi bắt tay vào thi công sẽ không bị vỡ kế hoạch hoặc lạm phát quá đà. Vì điều này khiến gia chủ nhanh rơi vào cảnh nợ nần, áp lực, mệt mỏi, ảnh hưởng tới chất lượng cuộc sống.
Cùng quan điểm, chuyên gia Hùng Vĩ cho rằng, người xưa thường nói "Nhân định thắng thiên, đức năng thắng số" nhằm đề cao đạo đức của con người sẽ vượt qua mọi trở ngại để đạt được kỳ vọng tốt đẹp. Ông Vỹ khuyên, "có thờ có thiêng, có kiêng có lành" nhằm giải quyết vấn đề tâm lý có thể chấp nhận được nhưng không nên lạm dụng.
"Nếu xem tuổi làm nhà kỹ càng nhưng lại vi phạm pháp luật, vi phạm đạo đức, chắc chắn mọi thứ sẽ không bền lâu", chuyên gia khẳng định.
Hải Hiền
