PGS.TS. Bùi Mạnh Hùng là điều phối viên chính, Ban phát triển chương trình giáo dục phổ thông 2018, kiêm Tổng chủ biên sách giáo khoa Tiếng Việt - Ngữ văn, bộ sách "Kết nối tri thức với cuộc sống".
VnExpress giới thiệu bài viết của PGS Bùi Mạnh Hùng nhận xét đề thi Văn lớp 10 của các tỉnh, thành phố năm nay:
Những ngày qua, kỳ thi vào lớp 10 thu hút sự quan tâm của xã hội, không chỉ vì độ cạnh tranh, mà còn vì đây là kỳ thi tuyển sinh đầu tiên theo chương trình phổ thông 2018.
Đọc đề thi môn Ngữ văn đại trà của khoảng 50 địa phương, tôi thấy nhìn chung đã thể hiện rõ định hướng đổi mới đánh giá theo yêu cầu của chương trình. Hệ thống câu hỏi về cơ bản vừa sức với học sinh, có sự phân hóa.
Về cấu trúc, hầu hết đề có hai phần Đọc hiểu và Viết, trong đó phần Đọc hiểu (4 điểm) cho ngữ liệu (chủ yếu là thơ, truyện, đôi khi là văn bản nghị luận, thông tin), thường có 5 câu hỏi với ba cấp độ nhận biết, hiểu, vận dụng. Còn phần Viết có viết đoạn văn nghị luận (2 điểm) kết nối về nội dung với văn bản đọc hiểu, và viết bài nghị luận (4 điểm).
Một số tỉnh, thành có sự khác biệt. Như đề thi Hải Phòng, ngữ liệu đọc hiểu là văn bản thông tin, viết đoạn văn nêu cảm nghĩ về một bài thơ 5 chữ; còn đề thi của Thanh Hóa yêu cầu viết đoạn và bài, đều là nghị luận văn học. Hay đề thi của Quảng Nam yêu cầu thí sinh đọc hiểu một tác phẩm truyện, có 4 câu trắc nghiệm và 4 câu tự luận, rồi viết bài văn nghị luận xã hội.
Tôi cho rằng sự đa dạng này nên được khuyến khích, chỉ cần hợp lý và đáp ứng yêu cầu đánh giá, giúp tránh tình trạng rập khuôn, máy móc.
PGS.TS Bùi Mạnh Hùng. Ảnh: Nhân vật cung cấp
Ngữ liệu về cơ bản được xử lý khá ổn, đảm bảo chất lượng về nội dung và hình thức biểu đạt. Khác với tác giả sách giáo khoa, giáo viên làm đề thi thuận lợi là được chọn văn bản linh hoạt về thể loại và chủ đề. Nhưng trong điều kiện bị cách ly, tài liệu tra cứu hạn chế và thời gian ngắn, thầy cô có thể gặp áp lực để tìm được một ngữ liệu hay. Có lẽ vì thế mà ngữ liệu đọc hiểu trong một số đề thi còn chưa được lựa chọn kỹ.
Nhìn chung, tôi đánh giá cao những đề thi mà nội dung phần Đọc hiểu và Viết có sự kết nối về chủ đề, như của Hà Nội (bàn về hạnh phúc) và TP HCM (hành trình trưởng thành). Đề của Hà Nội cho bài thơ "Hạnh phúc" của tác giả Giang Nam, còn TP HCM dùng bài thơ "Con nằm" của Tế Hanh.
Khi đề thi không còn dùng ngữ liệu trong sách giáo khoa, học sinh không phải học thuộc, học tủ như trước. Nhiều vấn đề nghị luận gắn với đời sống và trải nghiệm thực tế, như lòng biết ơn (đề của Quảng Nam), hình thức giải trí phù hợp của học sinh (An Giang), niềm vui tuổi học trò (Hà Nội)... Nhờ thế, các em cảm thấy hứng thú khi làm bài.
Dù còn quá sớm để khẳng định hiệu quả của chương trình, sách giáo khoa mới trong việc "chống văn mẫu", nhưng các đề thi vừa qua là tín hiệu để chúng ta hy vọng.
Học sinh sau khi hoàn thành kỳ thi vào lớp 10 công lập ở Hà Nội, ngày 9/6. Ảnh: Tùng Đinh
Bên cạnh đó, một số vấn đề mà hội đồng ra đề thi ở các tỉnh, thành nên xem xét.
Một là yêu cầu xác định thể thơ. Cần nói rằng chương trình không yêu cầu nhận biết các thể thơ bốn, năm, sáu, bảy, tám chữ, thơ tự do.
Tôi cũng cho rằng yêu cầu xác định thể thơ không có nhiều giá trị trong đánh giá kỹ năng đọc hiểu. Thế nhưng, yêu cầu này xuất hiện trong rất nhiều đề thi. Đáng tiếc nhất là có những đề thi yêu cầu học sinh xác định thể thơ với ngữ liệu còn gây tranh cãi.
Ví dụ, một bài thơ mà hầu hết dòng thơ có 8 chữ, chỉ 1-2 dòng khác biệt thì thuộc thể thơ tám chữ hay thơ tự do, vẫn đang có những quan điểm trái ngược nhau. Như vậy, học sinh được hay mất 0,5 điểm chỉ vì câu trả lời khớp hoặc không với đáp án, mà đáp án chưa chắc đúng. Một đề thi tốt không nên đẩy học sinh vào tình huống đó.
Nếu vẫn muốn giữ câu hỏi về thể thơ, người ra đề nên thêm yêu cầu nêu dấu hiệu giúp xác định thể thơ đó, thay vì chỉ gọi tên.
Hai là đề thi thường có yêu cầu viết đoạn văn nghị luận. Trong khi đó, chương trình Ngữ văn ở THCS chỉ có yêu cầu viết đoạn văn nêu cảm nghĩ về một bài thơ, và viết bài văn.
Như vậy, chỉ có đề thi của Hải Phòng là đúng quy định, khi yêu cầu học sinh viết đoạn văn 200 chữ nêu cảm nhận về bài thơ "Tiếng hát" của tác giả Trương Anh Tú. Song, sẽ là đơn điệu nếu đề thi của cả nước đều yêu cầu như vậy. Chưa kể, đề có thể phải dùng một ngữ liệu riêng cho phần này, khiến phần Viết không kết nối với phần Đọc hiểu.
Mặt khác, nếu không yêu cầu viết đoạn mà chỉ viết bài, thì học sinh chỉ phải viết nghị luận xã hội (được cho là dễ hơn) hoặc nghị luận văn học. Điều này khiến đề thi các năm không có thước đo chung, kết quả thi cao hay thấp không phải do chất lượng thí sinh, mà có thể do phần Viết.
Tôi cho rằng đề thi có thể đặt ra yêu cầu viết đoạn văn nghị luận và coi đó là một phần của yêu cầu viết bài. Còn nếu yêu cầu viết bài nghị luận xã hội thì câu khác về viết đoạn nghị luận văn học (phương án 1) và ngược lại (phương án 2). Nên ưu tiên phương án 1.
Ngoài ra, một số đề thi quy định bài viết 400-500 chữ là quá ngắn, không phù hợp với một bài nghị luận xã hội.
Ba là cách đặt câu hỏi phần Tiếng Việt. Nhiều đề thi đặt câu hỏi chưa đúng với yêu cầu đánh giá năng lực.
Chẳng hạn, yêu cầu học sinh tìm từ láy, từ tượng thanh, biện pháp tu từ, thành phần biệt lập... trong đoạn trích. Đây chỉ là yêu cầu nhận biết thuần túy, không có tác dụng đánh giá kỹ năng sử dụng ngôn ngữ của học sinh. Học sinh cần được yêu cầu nêu tác dụng, chức năng của hiện tượng, đơn vị đó trong một ngữ liệu thực tế.
Bốn là các yêu cầu đọc hiểuítsử dụng các từ khóa liên quan đến thể loại của văn bản. Việc sử dụng các từ khóa này giúp đề thi đánh giá được kỹ năng đọc hiểu của học sinh theo "mã thể loại" như yêu cầu của chương trình.
Ví dụ với truyện, câu hỏi có thể dùng "người kể chuyện", "ngôi kể", "nhân vật", "lời người kể chuyện", "lời nhân vật"...; với thơ có "hình ảnh", "cảm xúc", "mạch cảm xúc", "cảm hứng chủ đạo"..., miễn là bám sát yêu cầu của chương trình và khả năng đọc hiểu của học sinh.
Tuy còn có những điểm bất cập, đề thi Ngữ văn vào lớp 10 vừa qua cho chúng ta cơ sở để tin tưởng vào việc đổi mới chương trình và sách giáo khoa nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả dạy và học Ngữ văn. Tôi kỳ vọng đề thi các năm tới sẽ được nâng cao chất lượng để đáp ứng tốt hơn yêu cầu đổi mới đánh giá, từ đó tác động ngược lại quá trình dạy và học.
PGS.TS Bùi Mạnh Hùng
