Với Phạm Ngọc Lân, "hành trình với điện ảnh xuất phát từ sự tò mò nhiều hơn là thôi thúc để trở thành một công việc". Làm phim với tâm thế thỏa mãn nhu cầu tự thân như thế, song anh lại là một trong số ít những đạo diễn trẻ hiện nay có được thành tích nổi bật "làm phim nào có giải thưởng phim nấy" tại nhiều liên hoan phim quốc tế uy tín.
Trong đó, nổi bật nhất phải kể đến phim Cu li không bao giờ khóc của anh đã đoạt giải Phim dài đầu tay xuất sắc nhất (Best first feature award) tại Liên hoan phim Berlin 2024. Sau chặng đường "chinh chiến" tại liên hoan phim quốc tế, bộ phim này đã được đón nhận nồng nhiệt tại quê nhà khi chính thức được ra mắt tại Việt Nam vào tháng 11/2024.
Luôn giữ thái độ vừa tò mò vừa cởi mở
Trước giải thưởng danh giá của Cu li không bao giờ khóc, đạo diễn trẻ Phạm Ngọc Lân đã sở hữu loạt giải thưởng quốc tế ấn tượng ngay từ những phim đầu tay.
Đạo diễn Phạm Ngọc Lân nhận giải Phim dài đầu tay xuất sắc nhất (Best first feature award) tại Liên hoan phim Berlin 2024
Đó là phim ngắn Một thành phố khác (2015) đoạt giải Chú ý đặc biệt trong hạng mục phim ngắn của Liên hoan phim quốc tế phim độc lập IndieLisboa tại Bồ Đào Nha, giải thưởng Tưởng niệm Ingmar Bergman tại Liên hoan phim ngắn Uppsala Thuỵ Điển; phim ngắn Một khu đất tốt (2019) giành giải cao nhất hạng mục phim ngắn nước ngoài tại Liên hoan phim ngắn quốc tế Vienna (Áo); phim ngắn Giòng sông không nhìn thấy (2020) đoạt giải thưởng Lừa vàng (Asino d'Oro) cho phim hay nhất tại Liên hoan phim ngắn quốc tế Concorto (Ý); v.v…
Nhìn vào "gia tài" giải thưởng đáng nể này, có lẽ nhiều người sẽ bất ngờ khi biết Phạm Ngọc Lân không phải là một đạo diễn "trường quy". Sinh năm 1986, anh tốt nghiệp ngành Quy hoạch đô thị tại trường Đại học Kiến trúc Hà Nội năm 2009. Phải mất 2 năm sau khi ra trường, anh mới quyết định học làm phim, rồi trở thành một nhà làm phim độc lập.
Bắt đầu con đường làm phim khá muộn ở tuổi 27 nên ngay từ những năm tháng làm nghề đầu tiên, Phạm Ngọc Lân đã luôn có ý thức cao độ về việc trau dồi kỹ năng thông qua nhiều thực hành khác nhau liên quan đến phim ảnh. Anh thực hành ngay từ những hình thức đơn giản như chụp hình, quay video nghệ thuật, rồi đến làm các phim ngắn.
Như lời anh chia sẻ, "kể từ khi bắt đầu với điện ảnh, tôi luôn giữ một thái độ vừa tò mò vừa cởi mở với các thể loại. Đây là động lực đầu tiên và quan trọng nhất để đẩy tôi đi tiếp".
"Tôi coi việc được thực hành với hình ảnh động thông qua những hình thức khác nhau, từ các video nghệ thuật cho đến phim ngắn là bước chuẩn bị quan trọng cho những tác phẩm được đầu tư về sau. Tôi không muốn bỏ lỡ bất cứ một cơ hội thực hành nào. Chẳng hạn, việc quay những video nghệ thuật với tôi như một ghi chép nhật ký để thực hành với chất liệu hình ảnh sống động trong cuộc sống một cách thường xuyên" - anh bày tỏ - "Hơn hết, điện ảnh tạo cho tôi nhiều sự tò mò như một người đi trong bóng tối và cầm trên tay một chiếc đèn pin. Khi soi thấy điều gì đó tò mò, tôi tiến lại gần và đi sâu vào nó".
Một số phim độc lập của các đạo diễn trẻ người Việt đoạt giải cao tại các liên hoan phim quốc tế
Cùng với sự tò mò, điện ảnh với riêng Phạm Ngọc Lân còn có mối liên hệ đặc biệt với ký ức tuổi thơ. Như anh chia sẻ, "cho đến giờ, các kinh nghiệm điện ảnh của tôi có thể gói gọn bằng việc cố gắng nắm bắt sức mạnh của một ánh nhìn đến với mình từ thơ ấu".
Theo đó, ngay từ khi còn nhỏ, Phạm Ngọc Lân đã được bố mẹ dẫn đến những rạp chiếu phim thử nghiệm của các trung tâm văn hóa nước ngoài tại Hà Nội. Hồi đó, anh còn quá nhỏ để hiểu được nội dung của những bộ phim nước ngoài. Nhưng những hình ảnh trên màn bạc lớn đã đánh thức một phần nào đó cái nhìn sâu kín bên trong cậu bé Lân khi ấy.
Nhớ về ký ức khó phai này, anh tâm sự: "Tôi vừa xem vừa chìm vào giấc ngủ. Nhưng tâm thức, cảm giác ngồi trong rạp phim, những hình ảnh được thấy trên màn ảnh rộng đã vô tình quyện vào giấc mơ của tôi. Nó là một trải nghiệm đẹp đẽ và mạnh mẽ, mạnh hơn gấp nhiều lần bất kể thứ gì diễn ra ở ngoài cuộc sống của những năm tháng đó. Và, chính trải nghiệm này phần nào đó thôi thúc tôi thử sức và quyết định gắn bó với điện ảnh".
"Hơn hết, điện ảnh tạo cho tôi nhiều sự tò mò như một người đi trong bóng tối và cầm trên tay một chiếc đèn pin. Khi soi thấy điều gì đó tò mò, tôi tiến lại gần và đi sâu vào nó" - đạo diễn Phạm Ngọc Lân.
Tạo lập "căn tính điện ảnh" riêng
Dễ thấy, Phạm Ngọc Lân đã xuất phát và chọn gắn bó với công việc làm phim bằng một cách tiếp cận đầy riêng tư từ việc "cố gắng nắm bắt sức mạnh của một ánh nhìn đến với mình từ thơ ấu". Và có lẽ, đây cũng chính là nguồn cơn quan trọng để Phạm Ngọc Lân tạo dựng cho mình một "căn tính điện ảnh" rất riêng.
Nói như TS Lê Thị Tuân (ĐHQGHN), phim của Phạm Ngọc Lân đều thống nhất với nhau ở tính chủ thể. Đó là chủ thể sáng tạo luôn suy tư về ký ức, hiện tại và tương lai.
Ví như ở phim ngắn Một khu đất tốt, Phạm Ngọc Lân đề cập đến cuộc tìm kiếm danh tính con người trong quá khứ và hiện tại thông qua hai câu chuyện xảy ra cách nhau hơn 10 năm ở cùng một địa điểm. Đó là chuyến tìm mộ người bố của hai mẹ con ở bãi tha ma và cuộc trò chuyện của đại gia với cô bồ nhí trên sân golf.
Một số tác phẩm điện ảnh nổi bật của đạo diễn Phạm Ngọc Lân
Hoặc ở phim ngắn Giòng sông không nhìn thấy, đạo diễn tiếp tục sử dụng lối kể hai tuyến truyện song song cùng diễn ra ở bối cảnh trên dòng sông Mê Kông. Tuyến truyện thứ nhất kể về người đàn bà trung tuổi tên Nguyện đi ngược dòng Mê Kông về nơi gần thượng nguồn và hội ngộ với người yêu 30 năm trước. Trong khi đó, tuyến truyện còn lại kể về một cặp đôi trẻ là Thực và bạn gái xuôi theo dòng sông, tới một ngôi chùa nhỏ để tìm cách chữa trị chứng mất ngủ của anh. Bộ phim theo dòng chảy của sông Mê Kông để nói về dòng thời gian, dòng ký ức, những giấc mơ và cuộc tìm kiếm danh tính vô tận của con người trong sự đối thoại với dòng sông, với thiên nhiên và sinh thái.
Ở đây đáng nói, cả Giòng sông không nhìn thấy và Một khu đất tốt đều gợi ra những suy tư luôn trở đi trở lại trong phim Phạm Ngọc Lân. Đó là suy tư về sự hiện tồn của con người giữa lằn ranh mong manh của quá khứ - hiện tại - tương lai trong dòng chảy thời gian vô tận. Suy tư này được trình hiện gần như xuyên suốt ở hầu hết các tác phẩm phim ngắn của Phạm Ngọc Lân, đồng thời có ở cả phim dài Cu li không bao giờ khóc đang gây được tiếng vang.
Từ dấu ấn này, theo TS Lê Thị Tuân, phim của đạo diễn Phạm Ngọc Lân mang đến cảm giác như một hành trình không hồi kết của những mảnh ghép ký ức, nơi các nhân vật thường xuất hiện trong trạng thái giằng xé giữa quá khứ, hiện tại và tương lai, khơi gợi những tầng ý nghĩa sâu xa, nơi ký ức không chỉ được hồi tưởng mà còn được tái kiến tạo, mở ra những khả thể mới trong câu chuyện.
Phim “Cu li không bao giờ khóc” ra mắt tại Việt Nam
Bằng lối kể chuyện phi tuyến tính, khước từ cách tự sự truyền thống, Phạm Ngọc Lân đã xâu chuỗi các mảnh ghép, những lát cắt cuộc sống trong phim ảnh để từ đó, mở ra cho người xem một hiện thực đa diện.
Còn đạo diễn Phạm Ngọc Lân lại tiết lộ: "Trong phim, tôi luôn chú trọng đến sức mạnh và dấu vết của thời gian tạo ra cho con người, tạo nên cho cảnh quan và thậm chí là dấu vết của thời gian để lại trên chính thời gian". Để rồi, xuyên suốt trong các tác phẩm của Phạm Ngọc Lân, ta thấy trở đi trở lại một nỗ lực đưa hiện tại trở về với quá khứ và đưa quá khứ trở về với hiện tại. Ở đó, con người như những thực thể "trôi dạt" bất định trong dòng chảy của thời gian, chỉ còn lại những di tích, xứ sở, nơi chốn vừa lặng lẽ biến đổi, vừa ở đó âm thầm chứng kiến và lưu giữ những ký ức của con người về chính họ như một minh chứng lịch sử.
Một đại diện của thế hệ làm phim mới
Thực tế cho thấy, những nỗ lực của riêng Phạm Ngọc Lân trong việc tạo lập một "căn tính điện ảnh" riêng đã được ghi nhận xứng đáng thông qua những giải thưởng danh giá. Nói rộng ra, điều này như một bảo chứng để Phạm Ngọc Lân trở thành một trong những đại diện tiêu biểu cho một thế hệ làm phim mới của nền điện ảnh Việt Nam đương đại.
Theo TS Lê Thị Tuân, điện ảnh Việt Nam thời gian gần đây có nhiều tín hiệu đáng mừng khi đón nhận thêm một làn sóng mới của một thế hệ các nhà làm phim trẻ, làm phim độc lập.
Poster phim “Cu li không bao giờ khóc”
"Trước đây, điện ảnh độc lập ở Việt Nam có thể nhắc đến những tên tuổi như Bùi Thạc Chuyên, Phan Đăng Di, Nguyễn Hoàng Điệp, Bùi Kim Quy… Họ đều những đạo diễn đã ghi đậm dấu ấn với dòng phim điện ảnh nghệ thuật" - TS Tuân cho hay - "Còn hiện nay, chúng ta có thêm một thế hệ đạo diễn độc lập mới đã khẳng định dấu ấn cá nhân bắt đầu từ những dự án phim ngắn cho đến những phim dài được đánh giá cao tại các liên hoan phim quốc tế danh tiếng. Chúng ta có Trần Thanh Huy với Ròm, có Phạm Thiên Ân với Bên trong vỏ kén vàng. Gần đây là Phạm Ngọc Lân với Cu li không bao giờ khóc, Dương Diệu Linh với Mưa trên cánh bướm; v.v…"
Cũng theo nhà nghiên cứu này, thế hệ của những Trần Thanh Huy, Phạm Thiên Ân, Phạm Ngọc Lân, Dương Diệu Linh,… là những người làm phim trẻ kiên trì, kiên định với tiếng nói điện ảnh cá nhân. Họ viết tên, viết danh tính của mình bằng điện ảnh. Họ không trộn lẫn phong cách, ngôn ngữ điện ảnh của mình với bất cứ một đạo diện nào khác, hoặc với một ai đó cùng thế hệ.
Đó là Phạm Ngọc Lân với phong cách điện ảnh giàu chất thơ, giàu tính biểu tượng cùng sự chiêm nghiệm đầy tính triết học. Trong khi, Trần Thanh Huy lại có một cái nhìn xoáy sâu có phần nghiệt ngã khi tiếp cận hiện thực. Còn Dương Diệu Linh lại tạo ra một phong cách hiện thực huyền ảo… Cứ thế, mỗi đạo diễn ở thế hệ làm phim mới này lại có một phong cách cá nhân riêng để định hình tiếng nói cá nhân trong dòng chảy điện ảnh đương đại.
Vài nét về đạo diễn Phạm Ngọc Lân
Anh sinh năm 1986, tốt nghiệp ngành Quy hoạch đô thị tại trường Đại học Kiến trúc Hà Nội năm 2009. Sau đó, anh quyết định theo đuổi việc làm phim độc lập, theo học ngành phim tại Doclab và cho ra mắt bộ phim tài liệu đầu tay Chuyện mọi nhà (2011).
Anh sở hữu các dự án được gửi đi dự thi các liên hoan phim danh giá, trong đó có Chuyện mọi nhà góp mặt tại Tiệc phim Tiệc phim YxineFF 2012 và các liên hoan phim quốc tế như Visions du Réel (Thụy Sĩ), CPH-DOX (Đan Mạch); phim ngắn Một thành phố khác là đại diện Việt Nam duy nhất tranh giải dành cho phim ngắn tại Liên hoan phim Berlin vào năm 2016.
Anh từng được vinh danh tại Top 15 nhà làm phim trẻ thế giới trong chương trình Atelier tại Liên hoan phim Cannes lần thứ 70, khi vừa công bố dự án Cu li không bao giờ khóc.
