Hôm 16/1, David Lynch qua đời ở tuổi 79, khiến khán giả khắp thế giới tiếc thương. Trong một thông báo, đại diện Viện Phim Mỹ nhấn mạnh tầm quan trọng của ông với lĩnh vực điện ảnh, hỗ trợ các tài năng trẻ.
"Bậc thầy phim siêu thực" David Lynch. Ảnh: EFE
Đạo diễn Ron Howard gọi Lynch là "nghệ sĩ táo bạo, luôn theo đuổi tiếng nói từ trái tim", còn James Gunn nói ông truyền cảm hứng cho nhiều nhà làm phim toàn cầu. Steven Spielberg nói: "Tôi yêu những bộ phim của David. Mọi người sẽ nhớ đến lối làm phim độc đáo, thuần khiết của ông. Các bộ phim đó đứng vững trước thử thách thời gian và sẽ luôn như vậy".
Suốt gần năm thập niên, sự nghiệp của David Lynch gắn liền những bộ phim siêu thực, khám phá góc khuất tâm hồn. Ông sinh ngày 20/1/1946 tại Missoula, Montana, có cha làm nghiên cứu cho Bộ Nông nghiệp Mỹ. Gia đình ông sống ở nhiều bang trước khi định cư tại Alexandria, Virginia, nơi Lynch học trung học.
Thuở nhỏ, Lynch là cậu học trò kém nổi bật, tò mò về hội họa. Sau một năm ở Trường Bảo tàng Mỹ thuật Boston, ông nhập học Học viện Mỹ thuật Pennsylvania tại Philadelphia vào năm 1965. Sống trong khu vực khó khăn của Philadelphia cùng vợ đầu và con gái Jennifer - người sau này làm đạo diễn, Lynch thử nghiệm làm phim ngắn hoạt hình như Six Men Getting Sick và The Alphabet (1968). Năm 1971, Lynch chuyển đến Los Angeles để học làm phim tại Học viện Điện ảnh Mỹ ở Beverly Hills.
Các phim Eraserhead, Blue Velvet và Mulholland Drive mở đường cho thể loại kinh dị cơ thể (body horror), thu hút khán giả nhờ cách kể chuyện hấp dẫn. Ông vừa tôn vinh văn hóa Mỹ, vừa thể hiện góc nhìn châm biếm, buộc người xem suy ngẫm về các giá trị văn hóa và xã hội.
Năm 1972, Lynch bắt tay vào dự án phim đầu tay Eraserhead tại Viện phim Mỹ với kịch bản 21 trang. 5 năm tiếp theo, ông thực hiện dự án cùng nhiều cộng sự quen thuộc như nhà thiết kế âm thanh Alan Splet, quay phim Frederick Elmes và diễn viên Jack Nance. Bộ phim trắng đen theo chân Henry Spencer (Jack Nance) khi anh suy sụp tâm lý sau khi người con có hình thù quái dị chào đời.
Khi ra mắt tại Los Angeles năm 1977, các nhà phê bình bất ngờ trước cách làm phim của ông. Các tình tiết hài hước nhưng phản ánh nỗi tuyệt vọng của nhân vật. Tác phẩm xây dựng bối cảnh phản địa đàng (dystopia) - ám chỉ một xã hội tương lai phát triển theo chiều hướng tiêu cực, nơi con người bị biến chất - để phản ánh xung đột của Spencer và mọi người xung quanh.
Trailer "Blue Velvet". Video: De Laurentiis Entertainment Group
Blue Velvet là tác phẩm định hình phong cách của Lynch. Trong phim, tài tử Kyle McLachlan vào vai chàng trai tỉnh lẻ bị cuốn vào vòng xoáy bạo lực tình dục, giết người. Nội dung đặt câu hỏi về bản chất con người và ý nghĩa của cuộc sống. Dù thực hiện vào những năm 1980, Blue Velvet gửi những thông điệp mang tính đương đại về bạo lực, tội ác và sự suy đồi đạo đức.
Còn Mulholland Drive xoay quanh một diễn viên trẻ Betty Elms (Naomi Watts thủ vai) đến Los Angeles với ước mơ trở thành ngôi sao. Tại đây, cô tình cờ gặp Rita (Laura Elena Harring), bị mất trí nhớ. Cả hai khám phá bí ẩn đằng sau cái chết của một nữ diễn viên nhưng vướng vào âm mưu phức tạp. Tác phẩm lôi cuốn người xem vào không khí ly kỳ, hồi hộp, khám phá ẩn ức trong thế giới hiện đại.
Không dừng lại ở mảng điện ảnh, David Lynch đưa góc nhìn cá nhân lên sóng truyền hình với series Twin Peaks. Kyle McLachlan vào vai đặc vụ FBI tên Dale Cooper, lấy cuộc điều tra vụ giết một nữ sinh trung học để khai thác nhiều đề tài nhạy cảm như hiện tượng siêu nhiên, án mạng, kinh dị. Tác phẩm có nhiều nút thắt, hệ thống nhân vật phức tạp, giữ chân người xem theo dõi diễn biến câu chuyện.
Những tác phẩm nổi bật của đạo diễn David Lynch. Video: IMDb
Giới chuyên môn nhận định David Lynch là một trong những đạo diễn có sức ảnh hưởng nhất thời nay. Nhiều người yêu bộ môn nghệ thuật thứ bảy gọi ông là "Salvadore Dalí của điện ảnh", do cách xây dựng thế giới độc đáo, nơi mà logic bị phá vỡ và những điều bất khả thi trở thành hiện thực. Ông sử dụng những hình ảnh kỳ ảo và ý tưởng vô thức để tạo ra tác phẩm mang tính gợi mở.
Một trong những người được truyền cảm hứng từ lối làm phim của Lynch là đạo diễn Stanley Kubrick. Theo The Alantic, Kubrick lấy nhiều chất liệu từ Eraserhead cho kiệt tác kinh dị The Shining (1980), sử dụng âm thanh dồn dập và các cảnh quay kéo dài để tạo nên cảm giác sợ hãi. Trong The Shining lẫn Eraserhead, nhân vật xem tình dục như lối thoát nhưng cuối cùng lại rơi vào bế tắc.
Theo nhà phê bình văn hóa Melanie McFarland, tác phẩm của Lynch thường khai thác chủ đề về sự đối lập giữa vẻ ngoài ngây thơ và những điều thầm kín trong tâm hồn. Nhà phê bình Peter Bradshaw của Guardian viết: "Lynch luôn vạch ra những cách để đưa khán giả của mình vào những vùng đất mới của nỗi sợ hãi, ham muốn và khoái lạc".
Diễn viên Kyle MacLachlan (phải) và Sherilyn Fenn trong "Twin Peaks". Phim công chiếu lần đầu trên đài ABC vào năm 1990, phát sóng hai mùa trước khi bị hủy năm 1991. Chương trình trở lại vào năm 2017 với mùa thứ ba trên Showtime. Ảnh: Lynch/Frost Productions
Còn Hollywood Reporter nhận xét tác phẩm của Lynch là "độc nhất vô nhị", không thể nhầm lẫn với bất kỳ nhà làm phim nào khác. Đó là câu chuyện đơn giản nhưng mang màu sắc quái dị, thường mang sự khó chịu, ghê rợn cho khán giả khi về cuối phim. "Chúng khó hiểu như các bức vẽ của Maurits Cornelis Escher, ám ảnh như câu chuyện cổ tích của Grimm, nhưng khó giải mã hơn nhiều", trang này viết.
Tạp chí TIME dành lời khen cho thành tựu nghệ thuật của ông: "Chúng ta đang sống trong thời đại mà nỗi kinh hoàng bắt nguồn từ sự thật lẫn thông tin sai lệch. Tuy nhiên, có một điều chúng ta nên suy ngẫm khi nhìn lại quá khứ văn hóa đại chúng. Có một người đã mang đến sự kỳ quặc ngoài sức tưởng tượng, những giấc mơ ngọt ngào lẫn ác mộng trên màn ảnh rộng. Chúng ta thật may mắn khi được sống ngay bây giờ, trong thời đại của Lynch".
Quế Chi (theo Guardian, Hollywood Reporter, Time)
