Các nghiên cứu phát triển vaccine HPV ngừa ung thư cổ tử cung
Giải thưởng chính VinFuture 2025 trị giá 3 triệu USD được trao cho TS Douglas R. Lowy, TS John T. Schiller cùng tới từ Viện Ung thư Quốc gia Mỹ, TS Aimée R. Kreimer từ Viện Y tế Quốc gia Mỹ và GS Maura L. Gillison từ Trung tâm Ung thư MD Anderson, Đại học Texas (Mỹ) vì những khám phá và phát triển vaccine HPV nhằm phòng ngừa khối u do vi-rút papilloma ở người (HPV) gây ra.
Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn (giữa) trao giải cho các nhà khoa học giải cao nhất năm 2025. Ảnh: Giang Huy
Trong đó, nghiên cứu nền tảng về protein capsid của vi-rút papilloma ở người do TS Lowy và TS Schiller thực hiện là nền tảng dẫn đến sự phát triển của các loại vaccine HPV hiệu quả cao, ngăn ngừa hàng triệu ca ung thư cổ tử cung, đặc biệt tại các quốc gia đang phát triển. Việc tiêm chủng HPV với phác đồ liều đơn, được xác nhận qua nghiên cứu lâm sàng có tính bước ngoặt của TS Aimée Kreimer, đã mở rộng khả năng tiếp cận trên toàn cầu và được Tổ chức Y tế Thế giới khuyến nghị. Các nghiên cứu trong phòng thí nghiệm dịch tễ học của GS Maura Gillison và TS Kreimer đã xác định mối liên hệ giữa HPV và ung thư vùng đầu - cổ, một mối đe dọa ung thư đáng chú ý có thể giảm nhờ tiêm vaccine HPV.
Thành tựu của TS Lowy, TS Schiller, TS Kreimer và GS Gillison đã cứu sống hàng triệu người và sẽ tiếp tục góp phần làm giảm gánh nặng ung thư toàn cầu trong nhiều thập kỷ tới.
Virus HPV gây ra khoảng 690.000 ca ung thư mới và 350.000 ca tử vong mỗi năm. Phần lớn ca xảy ra ở châu Á và châu Phi, nơi việc tiêm vaccine với phác đồ liều đơn có thể tạo ra tác động mạnh mẽ nếu mở rộng tiếp cận và triển khai. Hơn 250 triệu liều vaccine đã được tiêm cho hơn 86 triệu bé gái, dự kiến sẽ ngăn ngừa thêm hàng triệu ca bệnh.
Sinh thái vi sinh vật và cơ chế cố định nitơ
Hạng mục giải đặc biệt đầu tiên trị giá 500 USD dành cho "Nhà khoa học đến từ các nước đang phát triển" được trao cho GS Esperanza Martínez-Romero, Đại học Tự chủ Quốc gia Mexico (Mexico) vì những tiến bộ trong nghiên cứu sinh thái vi sinh vật và cơ chế cố định nitơ cộng sinh tại các hệ sinh thái nhiệt đới.
Các tác giả nhận giải hạng mục "nhà khoa học nghiên cứu các lĩnh vực mới". Ảnh: Giang Huy
Thực vật tương tác với nhiều quần xã vi sinh vật đa dạng, với vi sinh vật cộng sinh mang lại lợi ích cho cây chủ, đặc biệt giúp cố định nitơ tiêu biểu là Rhizobium đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy sinh trưởng và năng suất cây trồng. Khác với nhiều phương pháp trước đây vốn dựa vào chủng Rhizobium mô hình hoặc chế phẩm thương mại từ vùng ôn đới, Giáo sư Martínez-Romero tập trung vào việc phân lập các chủng bản địa thích nghi với điều kiện đất và cây trồng ở vùng nhiệt đới, qua đó đóng góp nền tảng quan trọng cho hiểu biết về sinh thái vi sinh vật và cơ chế cố định nitơ cộng sinh.
Nghiên cứu của Giáo sư Martínez-Romero kết hợp hệ sinh thái vi sinh, hệ gene học và phân loại học để phân lập và đặc trưng hóa các loài vi khuẩn mới, được thích nghi đặc thù với điều kiện đất và cây trồng địa phương. Việc mô tả sự đa dạng vi sinh, chức năng trong hệ canh tác và thực hành nông nghiệp đa dạng, giúp nâng cao khả năng của các nhà khoa học trong việc lựa chọn các chủng vi sinh thích hợp hơn cho nhiều loại đất, hình thức canh tác và phương thức canh tác, từ đó giúp cây trồng hấp thụ tốt hơn nitơ và dưỡng chất thiết yếu khác.
Đóng góp lớn nhất của Martínez-Romero là phát hiện và mô tả nhiều loài Rhizobium mới, góp phần phân loại vi sinh và sự hiểu biết về tương tác cây -vi sinh trong nông nghiệp. Chẳng hạn, Rhizobium tropici mở ra hướng nghiên cứu hoàn toàn mới về vi khuẩn cố định nitơ thích nghi với môi trường nhiệt đới.
Công trình tạo ảnh hưởng sâu rộng trong lĩnh vực sinh thái học vi sinh vật thông qua nhấn mạnh vào sự đa dạng vi sinh, mối quan hệ cộng sinh vượt ra ngoài cây họ đậu, qua đó ứng dụng thực tiễn trong bối cảnh nguồn lực hạn chế.
Phát hiện gene BRCA1 liên quan đến nguy cơ ung thư vú và buồng trứng
Giải đặc biệt thứ hai năm nay hạng mục "Nhà khoa học nữ" được trao cho GS Mary-Claire King của Đại học Washington (Mỹ) vì phát hiện gene BRCA1 liên quan đến nguy cơ ung thư vú và buồng trứng. Công trình của bà đặt nền móng cho xét nghiệm di truyền, tầm soát ung thư và y học cá thể hóa.
GS Mary-Claire King nhận giải thưởng từ Chủ tịch Hội đồng giám khảo. Ảnh: Giang Huy
Bằng cách nghiên cứu các gia đình có nhiều thành viên mắc ung thư vú khởi phát sớm, GS King đã thành công trong việc xác định vị trí của gen BRCA1 tại một vùng nhiễm sắc thể cụ thể (nhiễm sắc thể 17q21) năm 1990 - mốc thời gian trước khi bộ gene người được giải mã.
Việc xác định gene BRCA1 là một thành tựu đột phá trong lĩnh vực di truyền ung thư, minh chứng đầu tiên cho thấy một loại ung thư phổ biến có thể di truyền thông qua một đột biến gene đơn lẻ, mở ra khả năng xét nghiệm di truyền, giúp phụ nữ có tiền sử gia đình mắc ung thư vú và buồng trứng có thể đánh giá nguy cơ và áp dụng biện pháp phòng ngừa, bao gồm cả phẫu thuật.
Phát triển các loại cây trồng lai có khả năng tự nhân giống
Giải đặc biệt thứ ba dành cho "Nhà khoa học nghiên cứu các lĩnh vực mới" đã vinh danh 5 tác giả gồm GS Venkatesan Sundaresan và TS Imtiyaz Khanday của Đại học California, Davis (Mỹ), GS Raphaël Mercier của Viện Max Planck về Nghiên cứu Phối giống Thực vật (Đức) cùng TS Emmanuel Guiderdoni và TS Delphine Mieulet của Trung tâm nghiên cứu quốc tế vì sự phát triển nông nghiệp CIRAD (Pháp) vì những đổi mới trong phát triển các loại cây trồng lai có khả năng tự nhân giống. Công trình nghiên cứu ứng dụng hiểu biết về sinh học phát triển và di truyền để tạo hạt giống lúa mang các đặc tính có lợi giống hệt cây mẹ, chỉ thông qua quá trình tự thụ phấn của cây.
GS Nguyễn Thục Quyên, thành viên Hội đồng giám khảo trao giải đặc biệt cho GS Maria Esperanza Martínez-Romero. Ảnh: Giang Huy
Ưu thế lai đề cập đến sự vượt trội về năng suất và khả năng sinh trưởng của cây lai so với cây bố mẹ. Trước khi nghiên cứu ra đời, đã có các hạt giống lai cho năng suất cao. Tuy nhiên, nông dân phải mua lại hạt mới cho mỗi vụ mùa, trong khi quy trình sản xuất hạt lai ở cây lúa phức tạp và tốn kém, dẫn đến giá thành hạt giống cao. Vì vậy, lợi ích của giống lai vẫn chưa đến được với phần lớn nông dân trồng lúa.
Thông qua kết quả nghiên cứu, nông dân gieo trồng và tiếp tục sử dụng hạt giống từ các giống lúa ưu tú nhiều vụ liên tiếp mà không làm mất đi những đặc tính quý, đặc biệt là năng suất. Những nông dân không đủ khả năng mua hạt giống lai vẫn có thể nhận đầy đủ lợi ích từ giống lai ngay từ hạt giống tự sản xuất tại nông trại của mình. Đồng thời, công nghệ mở ra khả năng tích hợp tính kháng chịu với điều kiện bất lợi sinh học và phi sinh học, tạo nên thế hệ cây trồng mới thích ứng tốt hơn trong bối cảnh biến đổi khí hậu toàn cầu và nhu cầu lương thực ngày càng tăng.
Giải thưởng VinFuture do Vingroup sáng lập năm 2020. Giải thưởng vinh danh các phát minh khoa học công nghệ dựa trên các tiêu chí nghiên cứu đột phá có tiềm năng tạo ra những thay đổi ý nghĩa trong cuộc sống.
Các công trình được lựa chọn sẽ qua các vòng từ hội đồng sơ khảo, đến hội đồng Giải thưởng VinFuture gồm các nhà khoa học, nhà phát minh uy tín quốc tế đến từ các tổ chức giáo dục, nghiên cứu và các tập đoàn công nghệ hàng đầu thế giới. Trong số đó GS Richard Henry Friend, Đại học Cambridge (Anh), Giám đốc Chương trình Winton về Vật lý Bền vững của Trung tâm Maxwell thuộc Đại học Cambridge; GS Pascale Cossart là một nhà nghiên cứu tiên phong trong lĩnh vực vi sinh vật học tế bào, Viện Pasteur (Pháp); GS Đặng Văn Chí, Viện Nghiên cứu Ung thư Ludwig (Mỹ)...
Hàng năm, giải thưởng có tổng giá trị 4,5 triệu USD (hơn 118 tỷ đồng), bao gồm một giải thưởng chính (Grand Prize) trị giá 3 triệu USD (khoảng gần 79 tỷ đồng) và ba giải đặc biệt, mỗi giải trị giá 500.000 USD (hơn 13 tỷ đồng), dành cho các nhà khoa học nữ, nhà khoa học đến từ các nước đang phát triển và nhà khoa học có thành tựu nổi bật trong các lĩnh vực mới.
Năm nay Giải thưởng nhận được hơn 1.700 hồ sơ từ hơn 70 quốc gia và vùng lãnh thổ tham gia. Qua 5 mùa giải, VinFuture trao tổng cộng 20 giải thưởng cho 48 nhà khoa học đến từ 5 châu lục, ghi nhận những đóng góp to lớn cho sự phát triển của nhân loại.
Bảo Lâm
