Nghiên cứu vừa công bố trên bản tin Nông nghiệp quốc tế của Hà Lan, thuộc khuôn khổ dự án DeltaVax trong chương trình Combitrack Việt Nam được hỗ trợ bởi Chính phủ Hà Lan (thực hiện từ 2024 đến năm 2027) trong bối cảnh ngành cá tra đối mặt với các yêu cầu ngày càng khắt khe từ thị trường cao cấp.
Hiện nay mô hình nuôi cá tra chủ yếu theo hướng thâm canh với mật độ thả nuôi cao. Nghiên cứu tại Đồng bằng sông Cửu Long cho thấy người dân thả nuôi ở nhiều mật độ khác nhau. Tuy nhiên, nuôi ở mật độ cao dễ làm gia tăng căng thẳng, giảm tốc độ tăng trưởng, tăng hệ số chuyển đổi thức ăn (FCR), và khiến tỷ lệ nhiễm bệnh ở cá gia tăng. Nhóm chuyên gia khuyến nghị người nuôi duy trì mật độ tối ưu (30-40 con/m2) kết hợp với quản lý chất lượng nước, đặc biệt là oxy hòa tan, nồng độ amoniac và độ đục - có thể cải thiện đáng kể tỷ lệ sống và giảm nhu cầu sử dụng hóa chất và kháng sinh.
Về chất lượng nước, người nuôi nên kiểm tra các chỉ tiêu ít nhất hai lần mỗi tuần, và tốt nhất là mỗi ngày, nhằm đảm bảo nồng độ amoniac và nitrit ở mức thấp. Nên bổ sung men vi sinh hoặc công nghệ biofloc để giúp cải thiện chất lượng nước, hạn chế vi khuẩn gây hại phát triển, ổn định hệ vi sinh và giảm phụ thuộc vào hóa chất. Bên cạnh đó, cần nạo vét bùn đáy ao định kỳ để hạn chế chất thải hữu cơ tích tụ dưới đáy ao - nguyên nhân dẫn đến sự phát sinh các khí độc như hydro sunfua - gây ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe cá.
Cá tra giống. Ảnh: DeltaVax
Nghiên cứu cũng chỉ ra, người nuôi cần chuyển đổi từ mô hình quản lý bệnh sử dụng hóa chất và kháng sinh sang các biện pháp phòng ngừa, như tiêm vaccine. Thử nghiệm cho thấy, việc tiêm phòng cho cá tra giống nhằm phòng các bệnh do vi khuẩn chính gây ra như Edwardsiella ictaluri và Aeromonas hydrophila giúp nâng cao tỷ lệ sống và giảm phụ thuộc vào kháng sinh, xây dựng mô hình nuôi bền vững và an toàn hơn.
Các khâu thu hoạch, vận chuyển và giết mổ cũng là vấn đề được lưu ý trong nghiên cứu. Nhóm chuyên gia khuyến nghị cải tiến bằng cách sử dụng lưới mềm, hạn chế thời gian cá tiếp xúc với không khí và tối ưu hóa điều kiện vận chuyển để "nâng cao phúc lợi cá, đồng thời cải thiện kết cấu thịt và hương vị của sản phẩm cuối cùng". Theo đó cần thiết phải áp dụng các phương pháp giết mổ nhân đạo, bởi nhiều phương pháp hiện nay vẫn khiến cá chịu đau đớn kéo dài trước khi chết, ảnh hưởng đến cả yếu tố đạo đức lẫn cảm nhận của người tiêu dùng.
Theo ông Joe Pearce, đại diện dự án DeltaVax, hiện nhu cầu của người tiêu dùng ở thị trường cao cấp đối với sản phẩm thủy sản được nuôi một cách nhân đạo đang gia tăng, đặc biệt tại các thị trường phương Tây, nơi các cơ quan quản lý và nhà bán lẻ đang áp dụng những yêu cầu khắt khe hơn về phúc lợi động vật.
Hiện chứng nhận ASC và GLOBALG.A.P. đã tích hợp một số nội dung liên quan đến phúc lợi cá, tuy nhiên vẫn chưa có các quy định chuyên biệt cho loài cá tra như quy trình thao tác, mật độ nuôi và phương pháp giết mổ nhân đạo. Những nội dung này hiện chưa được áp dụng hoặc chuẩn hóa trong nuôi cá tra.
Tại nhiều nhà máy chế biến, đặc biệt là những cơ sở xuất khẩu sang Trung Quốc và các thị trường châu Á khác, cá thường bị cắt tiết mà không được gây choáng trước. Phương pháp này cho phép tốc độ xử lý cao, ước tính khoảng hai con cá bị cắt tiết mỗi giây. Tuy nhiên, nhóm nghiên cứu cho biết, thực tế nhiều con cá vẫn còn cử động vây hoặc cố gắng bơi sau khi bị cắt mang, cho thấy chúng vẫn còn ý thức và phải chịu đựng đau đớn trong thời gian dài.
Đối với thị trường EU và Anh, phương pháp gây choáng bằng điện được sử dụng phổ biến hơn. Tuy nhiên, gây choáng khô, tức cá bị đưa ra khỏi nước và gây choáng trên băng chuyền, vẫn là phương pháp tiêu chuẩn hiện nay. Dù cho phép xử lý nhanh, phương pháp này vẫn có thể gây căng thẳng cho cá trước khi việc gây choáng phát huy tác dụng hoàn toàn. Bên cạnh đó, do lo ngại làm chậm dây chuyền sản xuất, bước gây choáng thường chỉ được áp dụng cho cá xuất khẩu sang châu Âu, trong khi cá xuất sang Bắc Mỹ và các nước châu Á khác vẫn thường bị giết mà không qua khâu này.
Mặc dù phúc lợi cá hiện chưa phải là yêu cầu bắt buộc theo quy định của EU, nhưng vấn đề này ngày càng được chú trọng, đặc biệt tại các quốc gia Bắc Âu - nơi người tiêu dùng và nhà bán lẻ đề cao yếu tố nhân đạo và bền vững. Nghiên cứu chỉ ra, người dân sẵn sàng trả mức giá cao hơn để mua cá tra có chứng nhận phúc lợi, cho thấy tiềm năng thị trường dành cho các sản phẩm nuôi trồng đáp ứng tiêu chuẩn phúc lợi, dù chi phí vẫn là yếu tố quan trọng tại Việt Nam.
"Hiện khái niệm phúc lợi cá còn khá mới mẻ với nhiều người, các nghiên cứu cho thấy việc chăm sóc cá tốt hơn sẽ giúp cá khỏe mạnh hơn, nâng cao chất lượng sản phẩm và gia tăng lợi nhuận cho người nuôi, giúp người tiêu dùng có cơ hội tiếp cận các sản phẩm có chất lượng vượt trội", ông Joe Pearce nói.
Công đoạn kiểm tra sức khỏe của cá. Ảnh: DeltaVax
Theo bà Ingrid Korving, Tham tán Nông nghiệp Hà Lan tại Việt Nam, là nhà nhập khẩu lớn nhất của Việt Nam tại EU nói chung và là nhà nhập khẩu lớn nhất các sản phẩm cá tra Việt Nam tại EU, Hà Lan nhận thấy kỳ vọng ngày càng cao đối với các hoạt động nuôi trồng thủy sản có trách nhiệm và tập trung vào phúc lợi. Cải thiện phúc lợi thủy sản có liên quan chặt chẽ đến chất lượng sản phẩm tốt hơn, khả năng tiếp cận thị trường mạnh mẽ hơn và giảm tác động đến môi trường. Điều này củng cố chất lượng sản phẩm, khả năng tiếp cận thị trường và khả năng cạnh tranh lâu dài. "Ngành thủy sản Việt Nam có tiềm năng rất lớn, và bằng cách áp dụng các tiêu chuẩn phúc lợi cao hơn, có thể tạo dựng được niềm tin mạnh mẽ hơn từ người tiêu dùng châu Âu, đồng thời tạo ra các chuỗi giá trị bền vững và có khả năng chống chịu tốt hơn", bà nói.
Hiện Việt Nam là quốc gia sản xuất và xuất khẩu chủ lực, chiếm hơn 90% tổng kim ngạch xuất khẩu cá tra trên thế giới. Năm 2024, giá trị xuất khẩu của ngành đạt 2 tỷ USD, chiếm khoảng 20% tổng giá trị xuất khẩu thủy sản của cả nước.
Việt Nam - Hà Lan có lịch sử hơn 50 năm quan hệ hợp tác, hơn 10 năm ký Thỏa thuận Đối tác Chiến lược (SPA) về an ninh lương thực và nông nghiệp bền vững, với nhiều sáng kiến chung đã được triển khai, trong đó có lĩnh vực nuôi trồng thủy sản bền vững và có trách nhiệm, cải thiện điều kiện nuôi, sức khỏe động vật và giảm tác động môi trường, góp phần nâng cao giá trị và tính bền vững của chuỗi cung ứng thủy sản Việt Nam.
Thu Thảo
