'Mười chín tháng Tám' - bản tốc ký thành khúc ca bất hủ

Ca khúc "Mười chín tháng Tám"

Đúng ngày này 80 năm trước, theo lời kêu gọi của Mặt trận Việt Minh, người Hà Nội xuống đường tiến về trung tâm Nhà hát Lớn dự mít tinh, cả thủ đô rực rỡ cờ đỏ sao vàng. Cuộc mít tinh chuyển thành biểu tình vũ trang tiến vào chiếm Phủ khâm sứ, Trại lính Bảo an và các cơ sở của chính phủ bù nhìn.

Nhạc sĩ Đỗ Xuân Oanh, khi ấy 23 tuổi, chỉ huy đoàn tuần hành xuất phát từ khu vực ga Giáp Bát đến Nhà hát Lớn. Đi đầu đoàn, nhạc sĩ cảm nhận rõ từng bước chân, không khí sục sôi. Giai điệu, những câu từ đầu tiên của ca khúc bật ra, ông hát vang: "Toàn dân Việt Nam đứng đều lên góp sức một ngày/ Thề đem xương máu hết lòng chiến đấu cho tương lai".

Sáng tác đến đâu, ông lại hướng dẫn để đoàn người hát theo, tiếng ca hòa nhịp bước chân. Khi tới Chợ Mơ (Hai Bà Trưng, Hà Nội), bài hát đã hoàn thiện với 10 câu, lấy luôn ngày lịch sử của dân tộc làm nhan đề. Nhạc sĩ bắt nhịp từ đầu, đoàn vừa đi vừa hát cho đến khi tới Nhà hát Lớn, các khối tuần hành từ khắp nơi đổ về, hòa vào dòng người, họ hát liên khúc cách mạng, từ Tiến quân ca, Diệt Phát xít, Cờ Việt Minh và kết thúc bằng Mười chín tháng Tám.

Cuộc mít tinh tại Nhà hát Lớn ngày 19/8/1945. Ảnh tư liệu

Theo cuốn Đỗ Xuân Oanh - Cánh chim Oanh của mùa Xuân cách mạng, từ cuối năm 1943-1944, khi trực tiếp tham gia hoạt động tuyên truyền bí mật cho Mặt trận Việt Minh, chuẩn bị Tổng khởi nghĩa ở Hà Nội, nhạc sĩ đã nung nấu ý định sáng tác ca khúc về sự kiện này.

Cảm xúc còn tích tụ từ trước đó, khi ông nhớ về tuổi thơ gian khó, những gì chiến tranh gây ra cho gia đình mình. Ông nội nhạc sĩ - vốn là chí sĩ Phong trào Đông Kinh Nghĩa Thục - bị chính quyền thực dân đàn áp, phải rời xa quê hương, gia đình ly tán. Chị ông là cô gái đẹp nhất vùng thời bấy giờ, bị viên quan Pháp bắt làm vợ, hành hạ đến chết và mang xác trả về nhà. Vì nhà nghèo, Xuân Oanh chỉ học hết lớp bốn, sau đó tự bươn chải, làm nhiều việc như thợ đúc, thợ mỏ rồi đến Hải Phòng làm gia sư, đi hát mới quen biết nhạc sĩ Văn Cao, Nguyễn Đình Thi và bắt đầu tham gia cách mạng. Tất cả nỗi căm hờn, gian truân, khó nhọc từ thời thơ ấu cùng ngọn lửa cách mạng cháy trong lòng nghệ sĩ, bật thành giai điệu.

Những câu hát ngắn, dồn dập như nhịp chân bước, tiếng "căm hờn kêu thét" trở thành sức mạnh đồng lòng, thúc giục toàn dân cùng "đứng lên", đập tan xiềng xích nô lệ. Đoàn người đi trong "ánh sao tự do", "cờ bay muôn nơi". Khúc hát khép lại bằng lời nhắc nhở: "Mười chín tháng Tám chớ quên là ngày khởi nghĩa/ Hạnh phúc sáng tô non sông Việt Nam", thể hiện sự lạc quan, niềm tin vào tương lai mới của đất nước.

Nhạc sĩ "có biệt tài sáng tác tại chỗ nhưng nếu không ghi lại là quên ngay". Chiều 19/8, sau khi hoàn tất việc giành chính quyền ở Hà Nội, ông mới ký âm bản hành khúc trên vỏ bao thuốc lá, mang đến xưởng in của một người bạn. Bài hát được khắc gỗ và in ra như truyền đơn rải khắp Hà Nội. Hiện nay, gia đình nhạc sĩ cho biết qua nhiều biến cố, bản khắc gỗ đã không còn được lưu giữ. Khi đó ông còn giữ bản in trên giấy thô vàng khổ A4, đầu trang in lá cờ đỏ sao vàng. Sau này, bản in cũng thất lạc do chiến tranh.

Dẫu vậy, tác phẩm vẫn vẹn nguyên trong lòng người dân Việt Nam qua nhiều thế hệ, ghi dấu ngày đất nước bước sang trang sử mới, mà theo nhà thơ Nguyễn Thụy Kha, đó là "một tiếng nổ giai điệu bất ngờ và mạnh mẽ trong thời khắc của một cuộc khởi nghĩa giành chính quyền ở Hà Nội".

NSUT Đăng Dương, ca sĩ Tùng Dương hát 'Mười chín tháng Tám'

Mỗi dịp kỷ niệm cách mạng tháng Tám thành công, ca khúc lại vang lên, người nghe như được sống trong khí thế hào hùng năm xưa. Tại chương trình Hà Nội - Từ mùa thu lịch sử 1945 tối 15/8, dàn nghệ sĩ mang hàng trăm lá cờ lên sân khấu, tái hiện khoảnh khắc ''cờ bay nơi nơi muôn ánh sao vàng''.

Hôm 10/8, tại concert Tổ quốc trong tim, NSƯT Đăng Dương, ca sĩ Tùng Dương thể hiện liên khúc Mười chín tháng Tám, Đoàn vệ quốc quân, Đường chúng ta đi, được hàng chục nghìn khán giả hát theo. Tác phẩm được thế hệ trẻ hưởng ứng nhờ lời ca dễ thuộc, dễ nhớ.

Trong Đỗ Xuân Oanh - Cánh chim Oanh của mùa Xuân cách mạng, PGS. TS Đỗ Lê Châu - con trai nhạc sĩ - cho biết ông luôn nhận mình là người may mắn "được lịch sử chọn làm người ghi lại bằng âm nhạc cái không khí cách mạng long trời lở đất của nhân dân Việt Nam trong ngày Tổng Khởi nghĩa giành chính quyền về tay nhân dân". Theo gia đình ông, sinh thời, mỗi dịp 19/8, nhạc sĩ nhận nhiều lời mời phỏng vấn từ các báo hỏi về hoàn cảnh ra đời bài hát, "đó là cơ hội để ông sống lại lần nữa ngày lịch sử".

Với chị Đỗ Anh Thư, cháu gái nhạc sĩ, Mười chín tháng Tám là bài hát của gia đình. "Khi còn bé, chưa hiểu lời nhưng chỉ cần biết đó là do ông nội sáng tác, tôi đã thấy tự hào. 19/8 hàng năm, gia đình tôi quây quần bên nhau. Dù ông không còn, những ngày này vẫn mang ý nghĩa thiêng liêng, cả nhà vẫn ngồi lại, nghe ca khúc".

Nhạc sĩ Xuân Oanh với vợ (bà Xuân Uyên) và con trai đầu lòng Đỗ Lê Châu năm 1957. Ảnh: Sách "Đỗ Xuân Oanh - Cánh chim Oanh của mùa Xuân cách mạng"

Nhạc sĩ Đỗ Xuân Oanh sinh năm 1923, mất năm 2010, quê tại Quảng Yên, Quảng Ninh, là nhà ngoại giao văn hóa, nhạc sĩ. Trước 1945, ông tham gia tuyên truyền cho Mặt trận Việt Minh. Sau cách mạng tháng Tám, ông lên chiến khu Việt Bắc và làm việc cho báo Cứu quốc, từng là phát thanh viên chương trình Tiếng Anh thế hệ đầu tiên của Đài Tiếng nói Việt Nam và phiên dịch viên cho các lãnh đạo cao cấp của Đảng, Nhà nước. Trong nhiều năm, ông là Tổng Thư ký Ủy ban Bảo vệ hòa bình thế giới của Việt Nam, tham gia hội nghị Paris và nhiều sự kiện lịch sử khác.

Ông còn viết các ca khúc như Hồ Chí Minh - Người là muôn ánh sao, Quê hương anh bộ đội. Nhạc sĩ nhận Huân chương Độc lập hạng Ba năm 1998, giải thưởng Nhà nước về Văn học Nghệ thuật năm 2009.

Châu Anh