Trong phần đầu nói về dao găm Đông Sơn, tôi đã chia chúng làm hai phổ chính: Tây Âu và Lạc Việt.
Xem chuyên đề Đêm đêm rì rầm trong tiếng đất TẠI ĐÂY
Phổ Tây Âu gồm những dao găm đồng có kiểu lưỡi hình tam giác nhọn hay tam giác có cạnh lượn đỉnh tháp, chắn tay chia cán và lưỡi nằm ngang, tạo dáng thành tay cầm hình chữ "T", đốc xòe nhẹ, để thủng lỗ hoặc bịt bởi phiến đồng bản rộng bên trên có trang trí đẹp. Trên lưỡi và xung quanh tay cầm được trang trí dày đặc bởi những đường chỉ nổi sắc gọn như mây đan, tạo hình xoắn kỷ hà với tâm điểm là hình dáng ếch dang chân tay ở hai bên tay cầm.
1. Ngay từ những sưu tập đồ đồng Đông Sơn có từ rất sớm do người Pháp gom nhặt ở vùng trung du miền núi phía Bắc Việt Nam (như sưu tập D'Agence) hiện còn lưu lại trong Bảo tàng Lịch sử Quốc gia, đã từng xuất hiện loại hình dao găm Đông Sơn phía Bắc - mà trong phân loại mới nhất được tôi đặt tên là dao găm Đông Sơn Tây Âu để phân biệt với dao găm phổ Lạc Việt.
Đồ đồng Đông Sơn phát hiện trong hang ở Tuyên Quang khoảng giữa những năm 1990 (sưu tập CQK, California). Ảnh chụp từ sách “Vang Vọng trống Đông Sơn” của Kiều Chẩn, do Trung tâm Tiền sử Đông Nam Á xuất bản năm 2018
Nhân đây xin có lời giải thích: Thuật ngữ "Tây Âu" ở đây không phải là ám chỉ khu vực phía Tây của châu Âu (West Europe), mà là ghi âm Hán Việt (Xi Ou) chỉ một nhóm cư dân thuộc khối Bách Việt xưa ở một phần Nam Trung Quốc và Bắc Việt Nam. Trong ghi chép sớm của thư tịch cổ (Sử ký hay Hoài Nam Tử), thì họ đã từng tham gia chống lại rất hiệu quả cuộc viễn chinh xuống phương Nam của nhà Tần vào cuối thế kỷ thứ 3 trước Công nguyên. Di vật để lại cho thấy họ là một bộ phận dân cư phía Bắc của văn hóa Đông Sơn - những cư dân trồng lúa, đi thuyền, đúc đồng và thực hành nghi lễ với trống đồng.
Một số dao găm Đông Sơn Tây Âu dạng đơn giản. Ảnh bên trái là một dao găm còn nguyên cả bao bằng đồng (sưu tập Hảo, TP.HCM), hình bên phải thuộc sưu tập CQK, California, Mỹ
Vào thế kỷ thứ 3 trước Công nguyên, một phần đất Tây Âu bị lệ thuộc vào nhóm du mục Điền. Phần còn lại, trước áp lực của quý tộc Điền và phương Bắc, thủ lĩnh Tây Âu đã liên kết với thủ lĩnh Lạc Việt tạo thành một khối Âu Lạc lập người đứng đầu là Thục Phán, xưng vương hiệu An Dương (An Dương Vương).
Trong khung cảnh đó, nhất là sau khi một loạt khu mộ táng thuộc văn hóa Điền ở Vân Nam được khai quật (những năm 50 và 60 của thế kỷ 20), di vật văn hóa Điền được xác lập, trong đó dao găm đồng kiểu Đông Sơn Tây Âu trở thành một trong những đặc trưng trong tổ hợp đồ đồng văn hóa Điền, khiến cho việc nhận chân ra bản chất Đông Sơn của chúng trở nên mờ nhạt.
Dao găm đồng Đông Sơn Tây Âu và đặc tả một dạng hoa văn lưỡi lửa trên bản lưỡi (sưu tập CQK, California, Mỹ)
Trong thực tế, phân bố dao găm Đông Sơn Tây Âu hay còn gọi phổ biến là dao găm Điền tập trung ở lưu vực thượng sông Hồng, từ xung quanh các hồ lớn phía Đông Nam Côn Minh xuống các châu Hồng Hà, Mông Tự, Văn Sơn và các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam như Hà Giang, Tuyên Quang, Lào Cai, Yên Bái, Sơn La, Hòa Bình (cũ), vào tiếp đến các vùng miền núi Thanh Hóa và Nghệ An. Theo thống kê gần đây nhất của tôi thì đã có trên 200 dao găm loại này phát hiện ở Việt Nam. Và đi vào nghiên cứu chi tiết, tôi thấy chúng phát triển rất đa dạng, đặc biệt loại hình có bản chắn đốc rất ít thấy ở trong văn hóa Điền.
Một số kiểu dao găm Đông Sơn Tây Âu có sự pha trộn các yếu tố Lạc Việt
2. Tôi muốn bắt đầu bằng một phát hiện khảo cổ tại Tuyên Quang vào khoảng thập niên 1990. Trong một hang đá, người dân đã phát hiện một nhóm lớn đồ đồng Đông Sơn gồm 5 chuông voi và 6 dao găm kiểu Tây Âu.
Nhìn lướt qua lô dao găm, nhiều nhà nghiên cứu thốt ngay: dao găm Điền. Nhưng khi đối chiếu với các sưu tập dao găm đã phát hiện ở Điền lại có thể nhận ra ngay chúng rất hiếm thấy trong văn hóa Điền, ở chỗ: bản bịt lỗ thủng đốc và kiểu lưỡi lượn thành nấc tháp. Đây chính là đặc trưng của Đông Sơn Tây Âu.
Đặc tả chi tiết trang trí trên cán và lưỡi một dao găm Đông Sơn Tây Âu. Hình trái: tay cầm với đầu thần hộ mệnh gắn trên trán biểu tượng mặt trời nhiều cánh, phía dưới là hình hai con thằn lằn (hay tắc kè) đối diện vươn lên. Hình phải: chi tiết hình thằn lằn trên bản lưỡi
Cả 6 dao găm đều có gờ nổi nhẹ ở lưỡi, chia đều thành hai cánh lưỡi với hoa văn hình mác lửa đối xứng ở mỗi bên. 5/6 dao găm có kiểu rìa lưỡi lượn gấp khúc nhẹ tạo dáng lưỡi như đỉnh tháp và hầu như tất cả tay cầm đều có bản đậy lỗ hổng ở đốc cán. Đó là những điều rất hiếm gặp ở dao găm Điền.
Viết lại phát hiện trên ở Tuyên Quang, tôi liên tưởng đến hai phát hiện gần đây ở hai hang núi tại Đá Hàn (Ninh Bình) và Mỹ Thành (Hòa Bình (cũ), khi sưu tập đồ đồng Đông Sơn phát hiện được luôn có vài chuông voi và dăm ba dao găm kiểu Tây Âu đó.
Sự phối trộn rất tự nhiên của hai phổ dao găm Đông Sơn Lạc Việt và Tây Âu ở vùng văn hóa Làng Vạc đã giúp gợi mở nhiều lý giải lịch sử liên quan đến một trung tâm Đông Sơn Âu Lạc, gắn với ba lượt rút lui lớn của quý tộc Âu Lạc vào khoảng những năm 179, 110 trước Công nguyên và năm 43 sau Công nguyên về phía Nam.
(Còn tiếp)
