Tại triển lãm 100 năm mỹ thuật Việt Nam hiện đại - sưu tập của Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam và Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam - công chúng có cơ hội chiêm ngưỡng khoảng 150 tác phẩm tranh, tượng, phù điêu đặc biệt, cũng như cả những tác phẩm chưa từng được công bố.
Những tác phẩm tiêu biểu được lựa chọn kỹ càng, không chỉ cho thấy dòng chảy một thế kỷ đào tạo của nhà trường, mà sau đó còn là câu chuyện về những người thầy, về nền mỹ thuật hiện đại nước nhà.
Người thầy đầu tiên qua lời kể của cháu nội
Bà Alix Turolla Tardieu, năm nay 92 tuổi - cháu nội của họa sĩ Pháp Victor Tardieu, người sáng lập và là Hiệu trưởng đầu tiên của Trường Mỹ thuật Đông Dương (nay là Đại học Mỹ thuật Việt Nam), tuy tuổi cao sức yếu, đã bay từ Ý đến Hà Nội để dự kỷ niệm 100 năm thành lập ngôi trường.
Bà Alix Turolla Tardieu, cháu nội họa sĩ Victor Tardieu (thứ hai, từ phải sang) cùng con trai tham dự lễ khai mạc triển lãm “100 năm mỹ thuật Việt Nam hiện đại”
Trong khai mạc triển lãm vừa diễn ra tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, câu chuyện bà Alix kể về ông nội mình, khiến người nghe xúc động và biết ơn bậc thầy đã mở ra một thời đại mới cho mỹ thuật Việt Nam.
Theo bà Alix, Victor Tardieu đến Hà Nội năm 1921 khi đang mất phương hướng và cố tìm lại ý nghĩa cuộc sống sau trải nghiệm kinh hoàng tham gia Chiến tranh Thế giới lần thứ Nhất. Trước đó, Victor Tardieu là sinh viên xuất sắc về mỹ thuật ở Pháp, được đào tạo bài bản trong lớp của họa sĩ Léon Bonnat.
Không lâu sau khi đến Việt Nam, ông gặp một số thanh niên Việt Nam, trong đó có Nam Sơn (Nguyễn Vạn Thọ) - một thầy giáo trẻ, cũng là họa sĩ, người sau đó trở thành học trò đầu tiên của ông.
Dự án thành lập Trường Mỹ thuật Đông Dương được Victor Tardieu bắt tay vào thực hiện khi trong tâm trí ông nảy sinh ý tưởng cần nâng đỡ, hỗ trợ các nghệ sĩ trẻ Việt Nam đầy tài năng bằng nền giáo dục nghệ thuật chính thống, như chính ông từng được thụ hưởng thuở thiếu thời.
Bà Alix Turolla Tardieu tham dự lễ kỷ niệm 100 năm thành lập Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam
Đặc biệt, bà Alix tiết lộ một đoạn bức thư cảm động mà họa sĩ Nam Sơn gửi cho cha của bà ngay sau khi ông nội bà qua đời. Bức thư cho thấy ngay cả khi bệnh nặng lúc cuối đời, ông vẫn tận tâm, lo lắng cho những học trò Việt Nam khi "đòi" lên lớp dạy học và chấm bài.
"Tôi khóc cùng anh, anh Jean (con trai Victor Tardieu), cho người cha tuyệt vời - bởi ông yêu thương tất cả học trò như con; cho người thầy vĩ đại - người đã dạy dỗ chúng tôi bằng lòng nhân hậu và sự kiên nhẫn mà không ai có thể thay thế. Một bậc thầy (maitre) theo đúng nghĩa cổ xưa trong các phường hội nghệ sĩ, người đã dâng hiến phần tốt đẹp nhất của mình, mang trí tuệ và tri thức tích lũy được sau nhiều năm trải nghiệm trao tặng cho những người con xứ An Nam; người thầy đã coi công việc của mình như một sứ mệnh thiêng liêng…" - Những dòng thư của Nam Sơn khiến người tham dự đều cảm động về nỗ lực của người thầy đầu tiên, người mở đường cho hội họa hiện đại Việt Nam.
Giải thưởng Victor Tardieu trao Giải Đặc biệt cho sinh viên Nguyễn Dương Trà Mi với bài tốt nghiệp Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam
TS Đặng Thị Phong Lan, Hiệu trưởng Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam khẳng định, họa sĩ Victor Tardieu, người hiệu trưởng đầu tiên có công trong việc xây dựng nhà trường. Ông cùng các thế hệ hiệu trưởng, giảng viên người Pháp và người Việt Nam tiếp nối, xây đắp nên mô hình đào tạo mang tư tưởng rất tiến bộ và nhân văn. Đó là sự kết hợp giữa phương pháp đào tạo cơ bản của phương Tây nhưng vẫn khuyến khích các sinh viên khai thác bản sắc truyền thống, phát huy cá tính sáng tạo; tạo nên nền mỹ thuật đậm đà bản sắc dân tộc và kết nối với thế giới!
Hành trình 100 năm mỹ thuật hiện đại
Giới thiệu về triển lãm, PGS-TS - họa sĩ Nguyễn Nghĩa Phương, Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam nói, nhà trường mong muốn thông qua các bức tranh, triển lãm "khái quát đầy đủ nhất hành trình 100 năm" với nhiều dấu ấn của các họa sĩ tên tuổi.
Xem tranh tại triển lãm, nhà nghiên cứu mỹ thuật Ngô Kim Khôi xúc động nói, đây là "cơ hội hiếm có, cơ hội vàng" với những người yêu mỹ thuật, bởi có những bức tranh "nhiều người chưa bao giờ được nhìn thấy", được "lấy trong kho của bảo tàng, không phải lúc nào cũng được triển lãm". Ông Khôi đánh giá, đây là các danh tác một thời của "thầy của bậc thầy"!
Nhà nghiên cứu mỹ thuật Ngô Kim Khôi (giữa)
Ba bức tranh của những hoạ sĩ Pháp là thầy dạy của trường là Những người công nhân ở bến cảng (sơn dầu trên toan, 1902 - 1904) của Victor Tardieu; Bữa chiều (mực, màu nước và bột màu trên lụa, 1940) của Alix Aymé; Người nông dân trên ruộng lúa (sơn dầu trên vải, 1930) của Joseph Inguimberty thu hút sự quan tâm của người xem. Ông Phương cho biết, ba bức tranh thuộc bộ sưu tập tư nhân được chủ sở hữu "quý hơn vàng", "cẩn thận đích thân mang đến tận bảo tàng, tự tay treo tranh mới yên tâm". Điều đó thể hiện sự cẩn trọng, nâng niu đặc biệt với những giá trị thuộc về quá khứ cần lưu giữ!
Trong đó, bức sơn dầu của Joseph Inguimberty thể hiện phong cảnh nông thôn ở Sơn Tây những năm 1930. Trong khi đó, tranh của Alix Aymé vẽ khung cảnh biệt thự của bà ở Hà Nội, với những sản vật của Việt Nam, với con người, không gian, ánh sáng, không khí đặc trưng Việt Nam trên chất liệu lụa. "Đó là lý do chúng tôi chọn tranh lụa của bà để bày, dù bà nổi tiếng hơn, được nhiều người biết đến hơn với tranh sơn mài", ông Phương nói.
Bày tỏ niềm hãnh diện, tự hào xen lẫn xúc động khi đứng trước bức Thiếu nữ Nhật Bản (chì son, 1943) của họa sĩ Nam Sơn - người thầy Việt Nam đầu tiên của nền hội họa nước nhà - ông Ngô Kim Khôi, cũng là cháu ngoại của họa sĩ Nam Sơn cho hay bức tranh được tác giả vẽ vào khoảng thời gian đại diện Việt Nam sang Nhật Bản năm 1943, cùng hai học trò là họa sĩ Lương Xuân Nhị và Nguyễn Văn Tỵ, để dự triển lãm theo lời mời của Hội Giao lưu văn hóa quốc tế Nhật Bản.
Tác phẩm “Những người công nhân ở bến cảng" (1902 - 1904) của họa sĩ Victor Tardieu tại triển lãm “100 năm mỹ thuật Việt Nam hiện đại”
Phái đoàn họa sĩ Việt Nam đã được hai họa sĩ lừng danh Nhật Bản thời đó - Foujita và Sekiguchi - đón tiếp và giới thiệu với nhiều họa sĩ Nhật. Trước đó, năm 1941, chính họa sĩ Fujita đã nhận xét khi sang Việt Nam thăm xưởng vẽ của Nam Sơn rằng: "Hội họa Việt Nam thật là một mỹ thuật đặc sắc, không giống hội họa Trung Quốc, cũng không giống hội họa Nhật và Âu châu... Với những màu sắc tinh tế, với những nét vẽ mềm mại, đều đặn… Tôi rất thích những bức vẽ tôi đã được xem, cả những tấm bình phong toàn là những tác phẩm rất đẹp và hiếm có. Những tác phẩm đó chứng tỏ rằng những họa sĩ Việt Nam rất có thiên tài về mỹ thuật…".
Theo ông Khôi, chuyến giao lưu là sự kiện hiếm có của nền mỹ thuật thời đó. Sau đó, cuối năm 1943, ba thầy trò về nước, tổ chức triển lãm những tác phẩm sáng tác tại Nhật ở Nhà hát Lớn Hà Nội. Tranh Việt Nam đã có tiếng vang lớn ở châu Á thời đó, "là tiếng nói của Việt Nam đi ra thế giới", nhà nghiên cứu Ngô Kim Khôi khẳng định.
Nhiều bức tranh giá trị khác của các danh họa nhiều thời kỳ cũng được trưng bày tại triển lãm. PGS-TS - họa sĩ Lê Anh Vân, nguyên Hiệu trưởng nhà trường đặc biệt thú vị với bức tranh Chạy giặc trong rừng (sơn mài, 1949) của họa sĩ Tô Ngọc Vân (Hiệu trưởng Khóa mỹ thuật kháng chiến). Bức vẽ cho thấy hiện thực khó khăn trong đời sống kháng chiến, song vẫn mang nét hội họa lãng mạn của những cô gái Hà Nội như sở trường tranh lụa của Tô Ngọc Vân.
Bất ngờ khi được xem lại bài tập vẽ lụa Nữ công nhân khi ông đang là sinh viên năm thứ 3, họa sĩ Lê Anh Vân cho biết, chính bức này ông được người thầy nổi tiếng nghiêm khắc là họa sĩ Lương Xuân Nhị khen ngợi. Ông đã "phá cách", biến tấu mạnh mẽ với chất liệu lụa vốn mềm mại, mơ màng, sang một tác phẩm thể hiện đúng hơi thở của cuộc sống đổi mới, hăng hái thời bấy giờ.
“Bữa chiều” (mực, màu nước và bột màu trên lụa, 1940), tác phẩm của nữ họa sĩ Alix Aymé tại triển lãm
Lịch sử hào quang của Trường Mỹ thuật Đông Dương
Ông Alexandre Millon, Chủ tịch nhà đấu giá Millon - đơn vị đề xuất ý tưởng và tài trợ giải thưởng mỹ thuật Victor Tardieu - đánh giá triển lãm là "cơ hội tuyệt vời để chúng ta khám phá lại các tuyệt tác, cũng như nhìn lại quá trình phát triển của Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam". "Victor Tardieu là một biểu tượng về sự nghiêm túc, nhiệt tình trong giảng dạy, sự kết tinh giảng dạy nghệ thuật phương Tây nhưng vẫn chú ý tương tác với nghệ thuật truyền thống Việt Nam. Hôm nay, ở tầm nhìn 100 năm sau, là dịp để chúng ta tôn vinh các giá trị này với những kết tinh mới và khởi đầu một bước đi mới với giải thưởng mang tên ông", ông Millon nói.
Nhà nghiên cứu Ngô Kim Khôi đánh giá những tên tuổi họa sĩ Việt Nam thời kỳ đầu như Nam Sơn, Thang Trần Phềnh, Nguyễn Phan Chánh… là những tia sáng rực rỡ soi chiếu buổi bình minh của nền mỹ thuật hiện đại. "Những ánh sáng đó vẫn lưu truyền cho đến tận trăm năm sau. Đó là niềm hãnh diện tự hào cho nền mỹ thuật Việt Nam chúng ta", ông Khôi nói thêm.
Theo phân tích của ông Alexandre Millon, trong 20 năm gần đây, giá tranh của các họa sĩ Đông Dương tăng đột biến từ 10 đến 20 lần. Lý giải điều này, ông Alexandre Millon, Chủ tịch nhà đấu giá Millon, cho rằng các tác phẩm sáng tác theo trường phái Đông Dương, là phong cách bây giờ "không thể có lại được nữa, không ai có thể bắt chước được".
Trong giới chơi tranh, xu hướng mua lại, tìm lại những tác phẩm đã bị thất lạc trước đây của các danh họa như Lê Phổ, Mai Trung Thứ, Lê Thị Lựu… với giá rất cao cũng là điều dễ hiểu, bởi các thị trường tranh đều quan tâm đến những tác phẩm có giá trị nghệ thuật cao. "Dòng chảy phát triển mỹ thuật Việt Nam sẽ còn tiếp nối mạnh mẽ sau dấu mốc 100 năm này", ông Millon tin tưởng.
