Tin vào tương lai "tươi tốt" của tiểu thuyết Việt Nam

Cuộc thi sáng tác tiểu thuyết Thời báo Văn học nghệ thuật lần thứ Nhất (2023 - 2025) khép lại với 12 giải chính thức gồm 3 giải Nhì, 4 giải Ba và 5 giải Khuyến khích. Tuy không có giải Nhất, song kết quả của cuộc thi này vẫn mang tới những tín hiệu tích cực về tương lai của tiểu thuyết Việt Nam hiện đại ở cả bình diện đội ngũ sáng tác lẫn chất lượng tác phẩm.

Cuộc thi do Thời báo Văn học nghệ thuật phối hợp với Quỹ Hỗ trợ sáng tạo Văn học nghệ thuật Việt Nam tổ chức dưới sự chỉ đạo của Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam.

Đích đáng cả về nội dung lẫn hình thức

Trao đổi với Thể thao và Văn hóa, nhà phê bình Bùi Việt Thắng (Trưởng Ban giám khảo) bày tỏ, các tác phẩm được trao giải, mỗi tác phẩm một vẻ. Đây đều là những tác phẩm để lại dấu ấn đáng ghi nhận cả về nội dung tư tưởng lẫn hình thức nghệ thuật.

Ví như Phù sa máu (giải Nhì) của Nguyễn Trọng Tân là tác phẩm có khái quát nghệ thuật cao về một không gian văn hóa Việt Nam. Câu chuyện đặt trong một ngôi làng, nơi đã trải qua bao biến thiên - chiến tranh, dịch bệnh, biến cố lịch sử - nhưng vẫn giữ được "cái căn cốt của làng", là tình làng nghĩa xóm, là mối gắn bó giữa con người và mảnh đất nơi họ sinh ra. Với lối viết chắc tay và vốn trải nghiệm dày dặn, Nguyễn Trọng Tân tiếp tục khẳng định vị trí của một cây bút tiểu thuyết được bạn đọc tìm đọc nhiều năm gần đây.

Trao giải Nhì cho các tác giả

Hoặc, Thương ngàn (giải Nhì) của Vĩnh Quyền là một tác phẩm độc đáo khi lựa chọn đề tài sinh thái. Tác giả viết về thiên nhiên, về mối quan hệ giữa con người và tự nhiên, coi con người là một phần không thể tách rời của tự nhiên. Tác phẩm đặt ra những câu hỏi sâu xa: con người đối xử với tự nhiên như thế nào, và tự nhiên đã đáp lại con người ra sao? Ở góc nhìn ấy, tác phẩm gợi lên suy ngẫm nếu ngày nay có nhiều thiên tai, cũng cần nghĩ đến phần "nhân tai", bởi chính con người đã đối xử chưa tốt với mẹ thiên nhiên. Vĩnh Quyền có lối viết "tỉnh lược", ngắn gọn, cô đọng, chỉ trong vài trăm trang đã ôm trọn được nhiều vấn đề lớn.

Còn Viên sỏi lót đường (giải Nhì) của Bùi Việt Sỹ lại là tác phẩm chạm đến chiều sâu triết học và mỹ học khá sâu sắc khi kể lại hành trình của một gia đình qua nhiều thế hệ, gắn với những thời đoạn lịch sử. Từ đó, tiểu thuyết gợi ra một thông điệp giàu ý nghĩa đối với xã hội hiện nay: sự tiếp nối giữa các thế hệ là điều kiện để lịch sử không bị đứt gãy. Ở đó, người già "gừng càng già càng cay", còn lớp trẻ hôm nay không còn "non dạ", mà có ý thức sâu sắc hơn về trách nhiệm với nguồn cội. Bùi Việt Sỹ cũng là một tác giả tiểu thuyết có uy tín đã nhận được nhiều giải thưởng.

Trong khi đó, nhà phê bình Nguyễn Thanh Tú (nguyên Phó Tổng biên tập Tạp chí Văn nghệ Quân đội, thành viên Ban giám khảo) nhận xét: "Trong cuộc thi tiểu thuyết này, các tác giả thường đi bằng con đường cổ điển, truyền thống, ít thấy có những cách tân đặc biệt. Nhưng chúng tôi cho rằng, con đường cách tân chỉ là một phương diện về mặt hình thức. Quan trọng nhất vẫn là người viết phải chinh phục được người đọc bằng vốn sống, vốn văn hóa, vốn hiểu biết của mình. Đặc biệt, người viết phải đồng hành, bắt nhịp được cùng bước đi của thời đại. Đó là những tác phẩm chúng tôi đánh giá cao".

Ba tiểu thuyết giành giải Nhì: "Viên sỏi lót đường", "Phù sa máu", "Thương ngàn"

Tạo động lực để nền tiểu thuyết phát triển

Không thể phủ nhận, trên các bình diện lực lượng sáng tác, hình thức nghệ thuật, nội dung đề tài, cuộc thi này đều mở ra những tín hiệu tích cực khẳng định nền tảng vững chắc cho sự phát triển của tiểu thuyết Việt Nam đương thời.

Trước hết, ở khía cạnh lực lượng sáng tác, 133 tác giả dự thi có tác giả nhiều tuổi nhất sinh năm 1937, 2 tác giả trẻ nhất đang là học sinh THPT, có 91 tác giả nam, 32 tác giả nữ - trong đó có 1 nữ tu. Nhà phê bình Bùi Việt Thắng nhấn mạnh, đây là một "con số biết nói", nó tương đương với con số của mỗi cuộc thi tiểu thuyết do Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức trong khoảng 20 năm (1998 - 2019).

Chưa kể, cuộc thi còn ghi nhận sự hùng hậu của lực lượng các cây bút văn xuôi nhiều thế hệ viết tiểu thuyết hiện nay, từ những tên tuổi đã định hình trên văn đàn, có thành tựu tiểu thuyết đến những tác giả trẻ đang từng bước góp những tiếng nói nghệ thuật mới mẻ.

"Nhìn vào danh sách tác giả, sẽ thấy rõ ràng một cuộc chạy tiếp sức trên "đường văn" đang được duy trì và phát huy có hiệu quả, sẽ càng thấm thía nhận định của cố nhà văn Nguyễn Huy Thiệp về "thời của tiểu thuyết" - ông Thắng bày tỏ.

Trong khi đó, nội dung tiểu thuyết dự thi có sự rộng mở về đề tài. Đề tài truyền thống (lịch sử, cách mạng và chiến tranh) chiếm khoảng 40% tác phẩm dự thi; đề tài đương đại (thế sự - đời tư) chiếm khoảng 55% tác phẩm dự thi, có khoảng 5% tác phẩm dành cho các đề tài khác (sinh thái, giả tưởng, phái tính, AI,...). Nhìn vào những con số này, người am hiểu tình hình văn học sẽ thấy tin tưởng vào khả năng áp sát đời sống của tiểu thuyết.

Các thành viên Ban giám khảo cuộc thi sáng tác tiểu thuyết Thời báo Văn học nghệ thuật lần thứ Nhất (2023 - 2025)

Mặt khác, sự đa dạng hình thức tiểu thuyết cũng là một biệt sắc của các tác phẩm dự thi. Có hình thức sử thi trong hình thái panorama (toàn cảnh, hoành tráng) với kiểu viết "đại tự sự"; lại có những tác phẩm cực ngắn như một sự thể nghiệm viết siêu ngắn chủ đích đến "ý tại ngôn ngoại" theo tinh thần "tiểu tự sự". Có lối viết giả tưởng hay kỳ ảo đa số trường hợp thuộc về các nhà văn trẻ từ độ tuổi 7X đến 9X. Có lối viết dựa trên tư liệu - lịch sử nhưng vẫn không xem nhẹ hư cấu như một quyền uy tối cao của nhà văn.

Tuy nhiên, nhà phê bình Bùi Việt Thắng cũng thẳng thắn nhìn nhận: "Lối viết tiểu thuyết chưa thực sự có đột phá của đa số tác giả vẫn trong phên giậu của "nệ thực", mang nét hồn nhiên, chú ý tô đậm cả tình người, cả tính người". Chưa kể, tư duy tiểu thuyết ở nhiều tác giả chưa được nhận thức và thể hiện thấu đáo, rõ ràng và triệt để. Ranh giới giữa tiểu thuyết và truyện dài còn mập mờ, vàng thau lẫn lộn; tình huống, nhân vật chưa thật sự điển hình; tiếng Việt chưa thật sự được chăm chút và nâng cao; thiếu những mở đầu thật sự lôi cuốn hay những kết thúc đầy ấn tượng và ám ảnh.

Dẫu vậy, từ kết quả của cuộc thi, Trưởng Ban giám khảo Bùi Việt Thắng vẫn bày tỏ niềm tin tưởng lạc quan về một cuộc thi tiểu thuyết không có giải Nhất.

"Ở đâu đó, lúc nào đó, với ai đó vang lên tiếng kêu bi quan về cái chết của tiểu thuyết và đặc biệt là "cái chết của tác giả". Nhưng đó là câu chuyện xa xôi những năm 50 - 60 của thế kỷ trước trong văn học phương Tây" - ông khẳng định - "Hiện tại ở Việt Nam chưa xảy ra tình trạng đó. Nên chúng ta hoàn toàn có cơ sở thực tiễn để tin vào một tương lai tươi tốt của tiểu thuyết Việt Nam hiện đại".