Trong dòng chảy biến động của đời sống văn học từ Đổi mới, hoạt động phê bình đang đứng trước yêu cầu tự làm mới mình để thích ứng với thời đại số - nơi công nghệ, mạng xã hội và trí tuệ nhân tạo đang từng ngày tái định hình các giá trị của đời sống tinh thần.
Đây là 1 trong những vấn đề được nhiều nhà nghiên cứu tập trung làm rõ tại Hội thảo Lý luận, phê bình văn học Việt Nam từ Đổi mới 1986 đến nay: Thực trạng và định hướng phát triển do Viện Văn học tổ chức vừa qua ở Hà Nội.
Nên là "một giao hảo tri kỷ"
Trong bối cảnh công nghệ số, mạng xã hội và trí tuệ nhân tạo đang tác động toàn diện tới đời sống tinh thần, phê bình văn học - vốn từng giữ vai trò dẫn dắt, định hướng thẩm mỹ công chúng - đang đứng trước những biến chuyển sâu sắc.
Theo GS Phong Lê (nguyên Viện trưởng Viện Văn học), ngày càng đông các tên sách, tên tác giả thuộc thế hệ 7X về sau không cần đến giới phê bình. Họ vẫn có nhiều cách đến với người đọc khi công nghệ thông tin và văn hóa mạng có khả năng làm rất nhanh và rất rộng việc giới thiệu quảng bá cho một tên tuổi, ngay cả khi tác giả đã có một thương hiệu.
GS Phong Lê phát biểu tại hội thảo
Quan sát bầu khí quyển chung của đời sống hôm nay, ông cho rằng, chúng ta đang sống trong một thời đại mà "áp lực của kinh tế, của sinh hoạt vật chất, của thương mại và giải trí tràn ngập, khiến cho mọi hoạt động khác của đời sống tinh thần không thể không thay đổi.
"Có lẽ rồi cũng phải quen với việc một số lượng khá đông bạn trẻ không ngại bỏ ra nhiều triệu đồng để mua một vé xem trình diễn của các sao trong và ngoài nước, nhưng lại ngần ngại bỏ ra dăm chục hoặc vài trăm nghìn cho một cuốn sách, chưa hẳn đã là văn học, mà là sách dạy kỹ năng sống, nghệ thuật kinh doanh, làm đẹp hoặc truyện tranh" - ông dẫn chứng - "Nếu trước đây, trong chiến tranh, mỗi cuốn sách in ra chỉ riêng trên miền Bắc cũng đến hàng vạn bản là điều tự nhiên, vì ngoài sách ra không có gì khác cho con người hưởng thụ, thì bây giờ chỉ cần trung bình 1.000 bản cho hơn 100 triệu dân là đã đủ, trừ số ngoại lệ. Bởi ngoài sách ra, có quá nhiều phương tiện cho con người thỏa mãn các nhu cầu của mình".
Theo nhà nghiên cứu này, văn hóa đọc tất yếu phải tồn tại trong cuộc cạnh tranh với văn hóa nghe nhìn, cuộc cạnh tranh ấy lại càng khốc liệt khi "văn hóa mạng lên ngôi". "Có nghĩa là một cuộc soán ngôi đang diễn ra, khi con người đã dần dần từ bỏ các loại bút và chuyển sang bàn phím để tiếp cận với cả một thế giới trong thu nhỏ mà ta gọi là thế giới phẳng" - ông nói.
Tuy nhiên, trước những biến đổi tất yếu, GS Phong Lê cho rằng cần giữ một thái độ bình tâm. Sự thay đổi là tự nhiên, hiện tượng "văn hóa phê bình theo nghĩa cổ điển đang thu hẹp lại" cũng không phải là điều quá lo ngại.
"Không phải giới phê bình kém người tài. Tôi tìm thấy nhiều người tài trong các bạn trẻ ở các báo, các trường, học viện và các cơ quan văn hóa, văn nghệ, với ý nghĩ rằng nếu mình còn đồng hành được với họ, cũng đã là vinh dự" - ông giải thích.
Một số công trình lý luận, phê bình văn học đoạt Giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam thời gian gần đây
Ở một bình diện khác, nhà nghiên cứu Phong Lê cho rằng bản thân phê bình cũng phải thay đổi trước tác động của thời đại. "Nếu phê bình không còn là việc cần thiết nữa, hoặc không cần thiết lắm, thì có lẽ nó nên được hiểu như một giao hảo tri kỷ giữa người viết và người đọc. Một quan hệ Bá Nha - Tử Kỳ thời hiện đại, thì phê bình tự nó phải biến đổi cho thích hợp với tình thế mới" - ông chia sẻ.
Từ nhận thức này, ông khẳng định, điều cốt yếu trong mọi hoạt động sáng tạo, từ viết sách, làm báo đến sáng tác truyện, thơ, hoặc tiểu luận phê bình phải chuyển đổi mục tiêu và phương thức để thích ứng với yêu cầu mới của thời đại. Chính sự chuyển đổi này sẽ góp phần hình thành gương mặt mới cho văn chương học thuật Việt Nam hiện nay.
Mặt khác, ông Phong Lê vẫn giữ một niềm tin lạc quan vào tương lai văn học Việt Nam. Ông khẳng định, lực lượng viết trẻ gồm cả sáng tác và phê bình văn học, đặc biệt là thế hệ 8X và 9X hiện nay, đang tạo nên một cuộc chuyển động mạnh mẽ, vừa có thể dự báo, vừa tiềm ẩn những điều chưa thể dự báo, với tỷ lệ hy vọng nhiều hơn thất vọng.
Thời đại số buộc phê bình phải "tiến hóa"
Đi sâu vào những tác động của thời đại số đối với mối quan hệ giữa lý luận, phê bình, sáng tác và công chúng văn học, TS Hà Thanh Vân cho rằng, thời đại số đang đặt ra đồng thời cả cơ hội lẫn thách thức cho đời sống phê bình văn học hiện nay.
"Chuyển đổi số là cuộc cách mạng về phương thức tồn tại của tri thức. Mạng xã hội, nền tảng xuất bản điện tử, công cụ AI, cơ sở dữ liệu mở… đã tạo ra một "không gian văn hóa thứ hai", nơi văn bản không còn là trang giấy, mà là dòng dữ liệu di động, đa phương tiện và tương tác" - TS Vân phân tích - "Người đọc trở thành "người đồng sáng tạo" (co-creator), tương tác bằng bình luận, gợi ý, remix nội dung. Nhà phê bình có thể sử dụng dữ liệu lớn, công cụ AI để khảo sát xu hướng tiếp nhận, ngôn ngữ, cảm xúc của cộng đồng đọc".
TS Hà Thanh Vân phát biểu tại hội thảo
Chuyển đổi số, vì thế, đã tạo ra những không gian phê bình mới như review văn học, booktuber, phê bình mạng xã hội, AI phê bình tự động...
Tuy nhiên, TS Vân nhấn mạnh, thực tế này cũng kéo theo những sự đảo lộn hệ thống giá trị vì "giá trị học thuật" bị cạnh tranh bởi "giá trị tương tác"; "uy tín nghề nghiệp" bị thay thế bằng "số lượt xem"; "độ sâu tri thức" dần nhường chỗ cho "tốc độ phản ứng".
Song song với đó là những thách thức mới như: Vấn đề trích dẫn và quyền sở hữu trí tuệ bị xâm phạm với hiện tượng nhiều bài viết, bản dịch, ý kiến bị sao chép mà không ghi nguồn. Phê bình cảm tính và "bạo lực ngôn từ" lên ngôi khi ngòi bút phê bình biến thành công cụ công kích cá nhân. Thao túng bằng thuật toán mạng xã hội khi "lượt xem" và "tương tác" trở thành tiêu chí thay thế cho giá trị. Sự lẫn lộn giữa học thuật và giải trí khi trong nhiều trường hợp phê bình bị cuốn vào guồng máy thương mại hóa, đánh mất phẩm chất nghiên cứu.
Dù vậy, nhà nghiên cứu Hà Thanh Vân cho rằng, đời sống số cũng mở ra nhiều cơ hội đổi mới lý luận và phê bình, nếu được tiếp cận đúng hướng. Khi đó có phê bình liên ngành với sự kết hợp văn hóa học, xã hội học, truyền thông, khoa học dữ liệu, thị giác học. Có phê bình tương tác giúp hình thành các nền tảng phản biện mở, nơi học giả, nhà văn và công chúng trao đổi trực tiếp. Có phê bình sáng tạo (creative criticism) sử dụng hình thức trình bày đa phương tiện như video essay, podcast, triển lãm số, giúp kiến thức học thuật trở nên hấp dẫn và dễ lan tỏa. Từ đó hướng đến sự quốc tế hóa nghiên cứu Việt Nam nhờ vào xuất bản trực tuyến, phê bình Việt Nam có thể đối thoại ngang hàng với học giới khu vực và thế giới.
Toàn cảnh Hội thảo Lý luận, phê bình văn học Việt Nam từ Đổi mới 1986 đến nay: Thực trạng và định hướng phát triển
Từ góc nhìn này, TS Vân nhấn mạnh: "Thời đại số không xóa bỏ phê bình truyền thống, mà buộc nó phải tiến hóa, thay đổi từ "phê bình văn bản" sang "phê bình hệ sinh thái tri thức".
Trong bối cảnh này, vai trò định hướng của giới trí thức, nhà nghiên cứu và các cơ quan văn hóa trở nên đặc biệt quan trọng. Do vậy cần chủ động kiến tạo không gian phê bình nhân văn - học thuật - công nghệ một cách hòa hợp, chứ không đứng ngoài làn sóng toàn cầu hóa.
Cần thành lập hoặc củng cố các tạp chí phê bình học thuật trực tuyến, có hội đồng phản biện và cơ chế đăng bài, thẩm định, trích dẫn rõ ràng. Khuyến khích hình thành "cộng đồng phê bình số", nơi nhà nghiên cứu, nhà văn và công chúng có thể đối thoại trên nền tảng công nghệ, với tinh thần tôn trọng học thuật và đạo đức nghề nghiệp. Đào tạo kỹ năng "truyền thông học thuật" cho giới phê bình để họ có thể phổ biến tri thức bằng ngôn ngữ gần gũi, hấp dẫn mà vẫn chuẩn mực.
Mặt khác, cần phát triển công chúng đọc thông minh (smart readership) bằng cách đưa phê bình văn học vào chương trình giáo dục phổ thông và đại học dưới dạng "đọc hiểu văn bản" và "phản biện văn hóa". Khuyến khích các câu lạc bộ đọc, diễn đàn văn học số, podcast, tọa đàm online do giới trẻ điều hành, có sự cố vấn của nhà phê bình. Đề xuất hình thành giải thưởng "công chúng phê bình" nhằm tôn vinh những đóng góp của cộng đồng đọc trong việc lan tỏa giá trị văn hóa.
Một đề xuất đáng chú ý được TS Hà Thanh Vân nêu, đó là xây dựng "Bộ quy tắc đạo đức nghề nghiệp phê bình" do Hội Nhà văn Việt Nam và/hoặc Viện Văn học chủ trì, phối hợp cùng các cơ sở đào tạo ở các trường đại học, viện nghiên cứu. Trong đó gồm các nguyên tắc như trung thực - minh bạch - nhân văn - tôn trọng quyền tác giả - phản biện lành mạnh. Cần coi đây là cơ sở để nâng cao uy tín, niềm tin và hình ảnh của giới phê bình trong đời sống xã hội.
