Tahar Ben Jelloun, nhà văn người Maroc sinh năm 1944, là một trong những ngòi bút tiêu biểu của văn học Maghreb viết bằng tiếng Pháp.
Nhân dịp Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn và Phu nhân Nguyễn Thị Thanh Nga cùng Đoàn đại biểu cấp cao Việt Nam bắt đầu chuyến thăm chính thức Vương quốc Maroc từ ngày 24-27/7/2025, báo Thể thao và Văn hóa/TTXVN nhìn lại biểu tượng văn hóa rực rỡ của Maroc nói chung và nền văn học nói riêng.
Với sự nghiệp văn chương lừng lẫy, Tahar Ben Jelloun đã để lại dấu ấn sâu đậm trong lòng độc giả toàn cầu qua hai tác phẩm xuất sắc: Đứa trẻ cát (L'Enfant de sable, 1985) và Đêm thiêng (La Nuit Sacrée, 1987).
Ngòi bút của sự giao thoa văn hoá
Sinh ra trong một gia đình Maroc truyền thống, Tahar Ben Jelloun lớn lên với tiếng Ả Rập là ngôn ngữ mẹ đẻ nhưng đã chọn tiếng Pháp để sáng tác. Sau khi tốt nghiệp ngành triết học tại Đại học Muhammad V ở Rabat, ông chuyển đến Paris vào năm 1971.
Nhà văn người Maroc Tahar Ben Jelloun
Tại Pháp, ông vừa viết văn, vừa làm báo cho tờ Le Monde, đồng thời hoàn thành học vị tiến sĩ về tâm thần học. Sự giao thoa giữa hai nền văn hóa – Maroc truyền thống và phương Tây hiện đại – đã trở thành nguồn cảm hứng xuyên suốt trong sự nghiệp của ông.
Tác phẩm của Ben Jelloun không chỉ phản ánh thực tại xã hội mà còn đặt ra những câu hỏi sâu sắc về bản sắc cá nhân, giới tính, và quyền tự do trong một thế giới bị ràng buộc bởi các định kiến văn hóa và xã hội. Đứa trẻ cát và Đêm thiêng là hai minh chứng rõ ràng nhất cho tài năng của ông trong việc kết hợp nghệ thuật kể chuyện truyền thống Ả Rập với các yếu tố hiện đại, tạo nên những tác phẩm vừa huyền ảo, vừa hiện thực, vừa sâu sắc về triết lý nhân sinh.
"Đứa trẻ cát": Bi kịch của một bản sắc bị đánh cắp
Ra mắt năm 1985, Đứa trẻ cát nhanh chóng trở thành một hiện tượng văn học, được báo chí Pháp ca ngợi và độc giả đón nhận nồng nhiệt. Tác phẩm lấy bối cảnh Maroc những năm 1950, tại một khu dân cư Ả Rập chịu ảnh hưởng sâu sắc của văn hóa truyền thống.
Câu chuyện xoay quanh Ahmed/Zahra, một cô bé được nuôi dạy như một cậu con trai do áp lực từ người cha – một ông chủ lò gốm bất mẫn vì đã có bảy cô con gái mà không có con trai thừa kế. Theo quan niệm truyền thống, việc không có người nối dõi nam là một sự sỉ nhục đối với gia đình, đặc biệt trong một xã hội trọng nam khinh nữ. Vì vậy, người cha quyết định thách thức số mệnh, cải trang đứa con gái thứ tám thành một cậu bé, đặt tên là Ahmed và trao cho cô mọi đặc quyền của một người đàn ông.
Tiểu thuyết "Đêm thiêng" đã đưa ông đến với giải Goncourt năm 1987, nhờ đó tên tuổi của ông phổ biến toàn cầu
Tuy nhiên, quyết định này không phải là ân huệ mà là một lời nguyền. Ahmed lớn lên trong sự kính nể của cộng đồng, nhưng bên trong, cô phải đối mặt với sự mâu thuẫn dữ dội về giới tính và bản sắc. Khi nhận ra sự thật về cơ thể mình, Ahmed rơi vào trạng thái đau khổ, bối rối, và nổi loạn.
Tahar Ben Jelloun đã khéo léo sử dụng nghệ thuật kể chuyện theo mô-típ Nghìn lẻ một đêm, với những dị bản khác nhau từ các người kể chuyện rong, để tái hiện hành trình đầy bi kịch của Ahmed. Qua đó, ông phơi bày những định kiến hà khắc của xã hội, nơi mà các giá trị gia đình trị và tư tưởng nam quyền đã hủy hoại cuộc đời của những con người bị ép buộc sống trái với bản chất của mình.
"Đêm thiêng": Hành trình tìm lại chính mình
Hai năm sau thành công của Đứa trẻ cát, Ben Jelloun tiếp tục câu chuyện của Ahmed/Zahra trong Đêm thiêng, đưa người đọc vào hành trình nội tâm của Zahra qua chính lời kể của cô, bắt đầu từ một thời khắc đặc biệt trong văn hóa truyền thống.
Vào đêm thứ hai mươi bảy của tháng Ramadan, đêm linh thiêng đầy quyền năng trong văn hóa Hồi giáo, người cha đang trên giường bệnh đã gọi đứa con trai Ahmed đến bên và trao cho cậu sự tự do. Khoảnh khắc ấy đánh dấu một bước ngoặt, khi Ahmed tái sinh với cái tên mới – Zahra, mang ý nghĩa "bông hoa rực rỡ nhất".
Sau đêm định mệnh đó, như được giải thoát khỏi những ràng buộc của tư duy lạc hậu và những giá trị đạo đức lỗi thời, Zahra bắt đầu hành trình khám phá bản thân và giới tính thật, vốn bị kìm hãm trong hình hài một người đàn ông và số phận bị áp đặt từ lâu.
Cuốn "Đứa trẻ cát" và "Đêm thiêng"
Trong tự do, Zahra trải qua đủ cung bậc cảm xúc: ngọt ngào của tình yêu, cay đắng của sự ganh ghét, tủi nhục của cảnh tù đày, và vô vàn sắc thái của cuộc đời. Nhưng dù thế nào, cái bóng của quá khứ vẫn luôn đeo bám, như một nhà tù vô hình mà cô không thể thoát ra. Cuộc đời Zahra vì thế trở thành một bi kịch kéo dài, bắt nguồn từ số phận đã định đoạt ngay từ khi cô cất tiếng khóc chào đời.
Tiếp nối Đứa trẻ cát, Đêm thiêng sử dụng lối kể chuyện độc đáo để khai thác sâu sắc nội tâm, xoay quanh chủ đề về thân phận phụ nữ. Qua đó, tác phẩm làm nổi bật những vấn đề nhân sinh trong một xã hội đậm chất văn hóa Hồi giáo.
Thành tựu rự rỡ
Đứa trẻ cát đã nhận được sự hoan nghênh nhiệt liệt từ giới phê bình và độc giả ngay khi ra mắt. Tác phẩm được đề cử cho nhiều giải thưởng văn học quốc tế và được xem là một bước ngoặt trong văn học Maghreb, góp phần đưa tên tuổi của Ben Jelloun ra toàn cầu. Tác phẩm này cũng đã được chuyển thể thành phim và kịch sân khấu, với các phiên bản nổi bật tại Pháp và Maroc, khẳng định sức ảnh hưởng của nó trong văn hóa đại chúng.
Đêm thiêng đánh dấu một cột mốc lịch sử khi mang về cho Ben Jelloun giải Goncourt danh giá năm 1987, trở thành cuốn sách đầu tiên của một tác giả gốc Ả Rập nhận được vinh dự này. Giải thưởng không chỉ tôn vinh giá trị nghệ thuật của tác phẩm mà còn ghi nhận đóng góp của Ben Jelloun trong việc phá vỡ những rào cản văn hóa và đưa tiếng nói của người Maghreb đến với văn học thế giới. Đêm thiêng cũng được chuyển thể thành phim năm 1993 bởi đạo diễn người Maroc Souheil Ben-Barka, với sự tham gia của dàn diễn viên quốc tế, qua đó củng cố vị thế của tác phẩm như một biểu tượng văn hóa.
Tahar Ben Jelloun tại giải Goncourt năm 2017
Cả hai tác phẩm đã được dịch ra 43 thứ tiếng, tại Việt Nam do Lê Đình Chi dịch và Nhà Xuất Bản Phụ Nữ xuất bản, chứng tỏ sức hút toàn cầu. Hai cuốn sách đã truyền cảm hứng cho nhiều nhà văn trẻ ở khu vực Maghreb và châu Phi, khuyến khích họ khám phá những chủ đề nhạy cảm như bản sắc và giới tính trong bối cảnh xã hội truyền thống.
Cả Đứa trẻ cát và Đêm thiêng đều là những tác phẩm giàu chất thơ, kết hợp nhuần nhuyễn giữa hiện thực và huyền ảo, tự sự và trữ tình. Ben Jelloun đã khéo léo sử dụng nghệ thuật kể chuyện truyền thống Ả Rập, lấy cảm hứng từ Nghìn lẻ một đêm, để tạo nên một cấu trúc đa thanh, nơi các câu chuyện đan xen, bổ sung và đôi khi mâu thuẫn lẫn nhau. Điều này không chỉ làm tăng tính hấp dẫn của câu chuyện mà còn phản ánh sự phức tạp của bản sắc và sự thật trong một xã hội đầy rẫy định kiến.
Đứa trẻ cát và Đêm thiêng không chỉ là những câu chuyện về một cá nhân bị mắc kẹt trong lằn ranh giới tính, mà còn là những lời cảnh tỉnh về sức mạnh hủy diệt của định kiến xã hội. Qua ngòi bút tài hoa của Tahar Ben Jelloun, người đọc được dẫn dắt qua một hành trình đầy cảm xúc, từ bi kịch của sự áp đặt đến khát vọng giải phóng bản thân.
Với giá trị nghệ thuật, tư tưởng sâu sắc và những thành tựu nổi bật như giải Goncourt cùng sự lan tỏa toàn cầu, hai tác phẩm này xứng đáng là những kiệt tác của văn học thế giới, đồng thời là minh chứng cho tài năng của một nhà văn đã vượt qua ranh giới văn hóa để chạm đến trái tim của độc giả toàn cầu.
