Bà Xuân Phượng, 96 tuổi, nói về ý nghĩa của áo dài với bản thân và phụ nữ Việt nói chung, tại tọa đàm Áo dài Việt - Di sản trường tồn, ở TP HCM ngày 19/9. Thời niên thiếu, sống và học ở Đà Lạt, đạo diễn có cơ hội gặp hoàng hậu Nam Phương, từng được mời đến dinh thự của hoàng hậu ăn trưa với các hoàng tử, công chúa.
Bàn ăn dài dành cho 7-8 người, khi tất cả ngồi nghiêm chỉnh, người làm mở cửa chính để hoàng hậu bước vào. Lúc đó, Xuân Phượng thấy người phụ nữ mặc áo dài vàng ngũ thân Huế, đầu quấn khăn màu vàng.
Đạo diễn Xuân Phượng tại tọa đàm do Câu lạc bộ Di sản áo dài Việt Nam tại TP HCM tổ chức. Ảnh: Nguyễn Á
Các hoàng tử, công chúa đứng lên khi hoàng hậu bước vào. Trên bàn ăn, bà hướng dẫn các con sử dụng dụng cụ ăn uống kiểu Pháp, cách giáo dục nghiêm khắc. Ấn tượng với những phép tắc, nghi lễ nhưng điều in sâu trong tâm trí Xuân Phượng là dáng vẻ hoàng hậu mặc đoan trang, chỉnh tề trong một bữa trưa bình thường tại nhà riêng.
Nam Phương hoàng hậu tên thật Nguyễn Hữu Thị Lan, con gái một điền chủ giàu có ở Đà Lạt, từng học tại trường Couvent des Oiseaux ở Paris. Khi về nước, trở thành hoàng hậu, vì yêu thích cách giáo dục của trường này, bà tình nguyện hiến 12 hecta đất đồi thuông cổ thụ ở gần thác Cam Ly để mở ngôi trường tương tự tại Đà Lạt. Giáo viên đều là các nữ tu, trình độ học vấn từ tú tài đến tiến sĩ ở Paris, học sinh là con em quan chức, chủ đồn điền Pháp làm việc tại Việt Nam. Bà Xuân Phượng từng là một trong khoảng 300 học sinh của Couvent des Oiseaux, Đà Lạt, bà thường gọi trường bằng tên Bồ Câu Trắng.
Hoàng hậu Nam Phương (1913-1963). Ảnh: Bảo tàng Hamburg
Rời Đà Lạt tới Huế học, bà Xuân Phượng cảm nhận được sự dịu dàng, thanh lịch của phụ nữ kinh thành, khi người bán đậu hũ, bán cá, bán rau đều mặc áo dài khi ra ngoài. Những nữ sinh như bà cũng vậy. Khi đất nước có chiến tranh, bà và bạn bè xếp lại trang phục, lòng nặng trĩu, không biết bao giờ mới được mặc lại.
Năm 1945, khi mới 16 tuổi, bà gia nhập Việt Minh, tham gia kháng chiến. Trong hai cuộc chiến tranh chống thực dân Pháp và chống đế quốc Mỹ, bà trải qua nhiều vị trí: kỹ thuật viên thuốc nổ, y sĩ, phóng viên, thông dịch viên, bác sĩ nhi khoa... Năm 1967-1968, bà được cử làm phiên dịch và tiếp đón đoàn làm phim quốc tế gồm Joris Ivens và Marceline Loridan khi họ quay bộ phim Vĩ tuyến 17 - Chiến tranh nhân dân tại Vĩnh Linh. Sự kiện mở ra bước ngoặt, đưa bà trở thành phóng viên chiến trường, đã có mặt ở Dinh Độc Lập vào ngày 1/5/1975.
Trải qua biến động lịch sử, thăng trầm trong đời, bà Xuân Phượng đau đáu về áo dài, thân phận phụ nữ thế kỷ 20. Năm 72 tuổi, bà viết bằng tiếng Pháp hồi ký Áo dài - từ trường trung học Bồ Câu Trắng đến chiến khu Việt Minh. Sách được hoan nghênh và là best-seller ở Pháp.
Tác giả đặt tên sách là Áo dài vì cảm thấy tên gọi bao quát nhất cho thông điệp của mình. Bà nói: "Lúc đó tôi sống ở Pháp, tôi nghĩ mình cần viết thế nào để người nước ngoài hiểu số phận của một người phụ nữ Việt Nam đầu thế kỷ trước. Trải qua những cuộc chiến tranh, người phụ nữ đó sống như thế nào?".
Từ trái sang: Tiến sĩ, chuyên gia tâm lý Lý Thị Mai, bà Xuân Phượng, chủ tịch câu lạc bộ Di sản áo dài Việt Nam tại TP HCM Phùng Thị Thu Thủy tại chương trình. Ảnh: Nguyễn Á
Với bà, áo dài là niềm tự hào, đại diện cho cả sự kín đáo, dịu dàng lẫn sự mạnh mẽ, kiên định của phụ nữ Việt. Trong hoàn cảnh tối tăm đến đâu, cái đẹp không bị tiêu diệt.
Sau khi phát hành hồi ký, tác giả từng nhận được một bức thư của độc giả nữ người Pháp, nội dung từ khi về hưu, chồng của độc giả này không ra khỏi nhà, ít khi vui vẻ. Người vợ đưa sách Áo dài cho chồng đọc, hôm sau, bà ngạc nhiên khi thấy chồng cầm vòi nước tưới hoa ngoài vườn, miệng ngân nga hát. Người chồng cảm ơn vợ vì đưa cuốn sách cho ông đọc, giúp ông tìm lại động lực trong cuộc đời.
Nghinh Xuân
