Những ngôi nhà đổ nát dễ khơi gợi nỗi sợ hãi. Ảnh: Verywell Mind
Bước vào hành lang trải dài sâu hơn tầm mắt, nhịp tim của mọi người thường trở nên nhanh hơn trước khi họ kịp nhận ra tại sao. Các nhà khoa học cho biết những cảm giác như vậy không phải sự mê tín mà do bộ não hiểu sai về môi trường xung quanh. Theo họ, kiến trúc có thể đánh lừa giác quan của con người thông qua bức tường, ánh sáng và âm thanh, biến nơi quen thuộc thành cảnh vật xa lạ kỳ quái.
Cách bộ não khảo sát không gian
Theo Lisa Giocomo, giáo sư sinh học thần kinh ở Trường Y Đại học Lisa Stanford, khi con người bước vào địa điểm mới như một tòa nhà chưa từng ghé thăm, bộ não gần như lập tức bắt đầu lập bản đồ trong đầu, cung cấp thông tin về cấu trúc và bố cục không gian, đặc biệt là những bức tường, ngóc ngách và điểm mốc nổi bật giúp ích cho việc định hướng.
Sau khi tạo ra bản đồ này, bộ não gán cho nó ý nghĩa rút ra từ ký ức và trải nghiệm. Ví dụ, phát hiện một nhà hàng mang đến kỳ vọng về nơi đặt đồ ăn. Chính nỗ lực dự đoán điều gì xảy ra tiếp theo giúp con người cảm thấy an toàn, nhưng khi không gian trái với kỳ vọng, cảm giác bất an xuất hiện.
Sự đổ nát khuấy động nỗi lo lắng
Bộ não con người được thiết kế để chú ý tới những dấu hiệu đổ nát. Trong các khách sạn, biệt thự, hoặc hội trường bỏ hoang, mỗi dấu hiệu nhỏ nhặt đánh vào giác quan như mùi mục ruỗng, nấm mốc hoặc bụi bặm đều báo hiệu quá trình phân hủy sinh học và cho biết nơi đó không phù hợp để sinh sống, theo Beth Tauke, phó giáo sư kiến trúc ở Đại học Buffalo, Mỹ.
"Tòa nhà tráng lệ biến thành đống gạch vụn khơi gợi cảm giác hoang tàn và tử vong, thúc đẩy mọi người băn khoăn ai từng sống ở đó và điều gì đã xảy ra. Môi trường này kích thích mạng lưới chế độ mặc định của bộ não, hệ thống dùng trong tưởng tượng và ghi nhớ, để gán cho không gian đó ý nghĩa ám ảnh", Tauke giải thích.
Trạng thái mất phương hướng đánh lừa tâm trí
Nhiều địa điểm "ma ám" không có điểm mốc mà bộ não sử dụng để định hướng. Chẳng hạn, trong hành lang giống mê cung, mỗi ngã rẽ đều giống nhau. Hành lang dài với bức tường, cánh cửa và bức tranh lặp lại ở hai bên khiến con người không biết chắc họ đang ở đâu. Theo Tauke, nếu không có điểm mốc hoặc điểm cuối rõ ràng, bộ não sẽ chật vật xác định vị trí trong không gian, tạo ra cảm giác mất phương hướng và phát tín hiệu nơi đó không an toàn. Tính lặp lại cũng tăng cường nỗi bất an do môi trường trở nên quá dễ đoán nên có vẻ không chân thực.
Lỗi dự đoán ảnh hưởng tới nhận thức
Hệ thống lập bản đồ không gian của bộ não phụ thuộc vào sự ổn định. Những cầu thang bộ lớn đổ nát chìm trong bóng tối có thể tăng cường tình trạng mất phương hướng, đánh thức hệ thống phát hiện mối đe dọa của bộ não. Khi đối mặt với ánh đèn mờ hoặc bóng tối, vỏ não thị giác tiếp nhận thông tin không hoàn chỉnh về chiều sâu, độ tương phản và sự sắc nét, tạo ra lỗi dự đoán khuấy động tâm lý bất an.
Bản năng cổ xưa
Bản năng sinh tồn nguyên thủy nhất của con người là phát hiện nguy hiểm và tìm kiếm nơi an toàn, những địa điểm "ma ám" lợi dụng cả hai thiên hướng đó. Ví dụ, căn phòng lớn bất thường gọi lên cảm giác bồn chồn khó chịu bởi bộ não rất khó xác định quy mô và mối đe dọa tiềm ẩn, tương tự tiếng vọng đến từ nhiều hướng, theo Sina Esteky, trợ lý giáo sư kiêm nhà khoa học hành vi và nhà nghiên cứu thiết kế ở Đại học Miami. Do hệ thống giác quan bị quá tải, con người sẽ duy trì trạng thái cảnh giác.
Không gian hẹp cũng tạo ra kiểu áp lực khác. Esteky giải thích trong môi trường chật chội, lựa chọn về hướng đi hoặc lộ trình chạy trốn bị hạn chế, kích hoạt phản ứng căng thẳng ngay cả khi không có mối nguy hiểm thực sự. Điều tương tự cũng đúng với những căn phòng không cửa sổ. Do không thể nhìn ra ngoài, con người bị mất manh mối về không gian và thời gian, bao gồm ánh sáng, thời tiết... dẫn tới cảm giác bị cách ly với thế giới bên ngoài, phóng đại cảm giác bị vây kín, hội chứng sợ không gian hẹp hoặc lo lắng.
An Khang (Theo National Geographic, Nature)
