Công nghệ mRNA
Năm 2021 Giải thưởng VinFuture bắt đầu trao giải mùa đầu tiên. Trong số 4 hạng mục, giải chính VinFuture trị giá 3 triệu USD được trao cho nhóm nghiên cứu gồm ba nhà khoa học đứng sau thành công của vaccine công nghệ mRNA phòng Covid-19.
Nhóm tác giả gồm TS Katalin Kariko, nhà khoa học Hungary tại công ty BioNTech (Mỹ); GS Drew Weissman, nhà khoa học nghiên cứu vaccine tại Đại học Pennsylvania; cùng GS Pieter Rutter Cullis, Giám đốc Viện Khoa học Sự sống tại Đại học British Columbia (UBC). Họ đã nghiên cứu nền tảng, với hai công trình lớn là lõi mRNA biến đổi và vỏ bọc nano lipid hiệu quả ổn định và tăng hoạt tính của mRNA.
mRNA (Messenger Ribonucleic Acid - RNA thông tin) được coi là cuộc cách mạng trong y sinh học hiện đại. Thay vì đưa virus yếu hoặc bất hoạt vào cơ thể như các loại vaccine truyền thống, công nghệ này sử dụng một đoạn mã di truyền nhân tạo để "dạy" các tế bào của cơ thể cách tạo ra một loại protein kích hoạt phản ứng miễn dịch. Ưu điểm cốt lõi của mRNA là tốc độ sản xuất nhanh, độ an toàn cao (không làm thay đổi DNA người) và tính linh hoạt. Ngoài vaccine Covid-19, công nghệ này đang mở ra kỷ nguyên mới trong việc điều trị ung thư và các bệnh nan y.
Với công trình nghiên cứu về các biến đổi của nucleoside, từ đó giúp phát triển vaccine mRNA chống lại Covid-19, TS Katalin Karikó và GS Drew Weissman - đồng Chủ nhân Giải thưởng chính VinFuture 2021 – đã được trao giải thưởng Nobel Y học năm 2023.
Ba nhà khoa học phát biểu trong lễ trao giải VinFuture 2021. Ảnh: Giang Huy
Đột phá kết nối công nghệ mạng toàn cầu
Các tác giả nhận giải thưởng VinFuture 2022. Ảnh: Giang Huy
Giải cao nhất của VinFuture 2022 vinh danh phát minh đột phá trong việc kết nối công nghệ mạng toàn cầu. Năm nhà khoa học được xướng tên gồm GS Sir Timothy John Berners-Lee; TS Vinton Gray Cerf; TS Emmanuel Desurvire; TS Robert Elliot Kahn và GS Sir David Neil Payne với công trình "biến Internet và mạng lưới toàn cầu thành hiện thực".
GS Timothy John Berners-Lee (67 tuổi), nhà khoa học người Anh, đã phát minh ra mạng lưới toàn cầu World Wide Web. Ông đã viết trình duyệt web đầu tiên, dẫn dắt việc thiết kế và thiết lập ba tiêu chuẩn Internet quan trọng - HTML, HTTP và URL. Hai nhà khoa học người Mỹ, TS Robert Elliot Kahn (84 tuổi) và TS Vinton Gray Cerf (79 tuổi) được coi là "cha đẻ của Internet" khi dẫn đầu việc thiết kế và triển khai giao thức điều khiển truyền dẫn và giao thức Internet (TCP/IP) - cơ sở cho Internet hiện tại. Internet ngày nay, dựa vào giao tiếp cáp quang, được kích hoạt bởi công trình nghiên cứu Bộ khuếch đại sợi quang pha tạp Erbium của hai nhà khoa học David Neil Payne (78 tuổi, người Anh) và Emmanuel Desurvire (67 tuổi, Pháp).
GS Sir David Neil Payne nói: "Giải thưởng VinFuture đã ghi nhận cho sự nỗ lực từ rất nhiều đồng nghiệp của chúng tôi". Sự ra đời của mạng Internet toàn cầu giúp con người vẫn làm việc được trong đại dịch Covid-19, điều này thể hiện thành công về giao thức an ninh không dây phần mềm, sự kết nối hàng triệu km đường dài cáp quang. "Khi bạn ở nhà trong đại dịch, bạn vẫn giao tiếp, làm việc bởi có bộ khuếch đại tín hiệu cáp quang do các đồng nghiệp của tôi thiết kế", GS Sir David Neil Payne chia sẻ khi nhận giải
Công nghệ pin mặt trời và pin Lithium-ion
Bốn chủ nhân giải chính VinFuture 2023. Ảnh: Giang Huy
Ở mùa thứ ba, giải chính VinFuture 2023 được trao cho 4 nhà khoa học với phát minh kiến tạo nền tảng bền vững cho năng lượng xanh thông qua sản xuất bằng pin mặt trời và lưu trữ bằng pin Lithium-ion thế hệ mới.
Chủ nhân giải thưởng gồm GS Martin Andrew Green (Australia) - tiên phong phát triển công nghệ bộ phát thụ động và tiếp điểm phía sau - PERC cho pin mặt trời; GS Stanley Whittingham (người Mỹ gốc Anh) - khởi xướng, khám phá ra nguyên lý hoạt động của pin Lithium-ion; GS Rachid Yazami (Maroc) - khám phá sự xen kẽ điện hóa thuận nghịch của các ion Lithium với than chì, nhiệt động lực học của quá trình sạc lẫn xả pin; GS Akira Yoshino (Nhật Bản) - tiên phong dùng muội than ở cực âm của pin Lithium-ion.
Khi đó, công trình nghiên cứu được đánh giá mở ra tiềm năng mới, hỗ trợ khai thác năng lượng sạch và vô tận từ bầu trời, cũng như lưu trữ năng lượng và tái tạo năng lượng, giúp mọi người trên thế giới có thể tiếp cận và sử dụng năng lượng xanh, bền vững. Thực tế, nghiên cứu sau đó giúp các nhà sản xuất giảm chi phí, giúp tiến thêm một bước trong việc đưa năng lượng mặt trời trở thành "nguồn điện có chi phí thấp nhất trong lịch sử".
Thuật toán đột phá học sâu
Thủ tướng Phạm Minh Chính (thứ hai từ trái qua) trao giải cho 3 trong số 5 nhà khoa học giải chính VinFuture 2024 gồm: GSYoshua Bengio, Jensen Hoang và GS Yann LeCun. Ảnh: Ngọc Thành
"Thuật toán đột phá học sâu" tập hợp những nghiên cứu tiên phong và đột phá về mạng thần kinh nhân tạo và thuật toán học sâu giúp thúc đẩy hàng loạt ứng dụng trong y tế, giao thông, robot... thắng giải chính VinFuture 2024. Nhóm 5 nhà khoa học Yoshua Bengio, Geoffrey E. Hinton, Jen-Hsun Huang, Yann LeCun và Fei-Fei Li cùng nhận giải thưởng này.
Trong đó GS Yoshua Bengio, nhà sáng lập Viện nghiên cứu Mila tập trung nghiên cứu về mạng thần kinh nhân tạo gồm những tiến bộ quan trọng trong học biểu diễn (representation learning), các mô hình tạo sinh (generative models), khả năng xử lý ngôn ngữ tự nhiên (NLP);
GS Geoffrey Hinton, Đại học Toronto, Canada được ghi nhận bởi vai trò lãnh đạo và công trình nghiên cứu nền tảng của ông về kiến trúc mạng neuron;
Jensen Huang, CEO Nvidia được ghi nhận vì vai trò lãnh đạo mang tầm nhìn chiến lược trong việc chuyển đổi GPU thành công cụ mạnh mẽ phục vụ cho học sâu và điện toán tăng tốc;
GS Yann LeCun, cựu Giám đốc khoa học AI của Meta, với công trình tiên phong phát triển các mạng neuron tích chập - mô hình quan trọng trong việc phát triển công nghệ nhận diện hình ảnh và học sâu;
GS Fei-Fei Li, Đại học Stanford (Mỹ) được ghi nhận vì những đóng góp tiên phong trong lĩnh vực thị giác máy tính và phát triển bộ dữ liệu ImageNet.
Các nghiên cứu được đánh giá đã mở ra một kỷ nguyên đột phá cho những đổi mới sáng tạo về công nghệ, nhờ đó máy móc có thể "học" từ lượng dữ liệu khổng lồ và đạt được độ chính xác đáng kinh ngạc trong các tác vụ như nhận diện hình ảnh, xử lý ngôn ngữ tự nhiên và đưa ra quyết định. Đây cũng là những công nghệ đang có mặt trong nhiều hệ thống đào tạo trí tuệ nhân tạo (AI) và robot hình người hiện nay.
Giải thưởng VinFuture được sáng lập năm 2020 bởi Vingroup, vinh danh các phát minh khoa học công nghệ đột phá có tiềm năng tạo ra những thay đổi ý nghĩa trong cuộc sống. Hàng năm, giải thưởng có tổng giá trị 4,5 triệu USD (hơn 118 tỷ đồng), gồm giải thưởng chính (Grand Prize) trị giá 3 triệu USD (khoảng gần 79 tỷ đồng) và ba giải đặc biệt, mỗi giải trị giá 500.000 USD (hơn 13 tỷ đồng), dành cho các nhà khoa học nữ, nhà khoa học đến từ các nước đang phát triển và nhà khoa học có thành tựu nổi bật trong các lĩnh vực mới.
Trải qua 4 mùa giải, VinFuture trao tổng cộng 20 giải thưởng cho 48 nhà khoa học đến từ 5 châu lục, ghi nhận những đóng góp to lớn cho sự phát triển của nhân loại. Uy tín của giải thưởng còn được khẳng định khi nhiều nhà khoa học sau khi nhận giải VinFuture tiếp tục được vinh danh tại các giải thưởng danh giá khác như Nobel, Kỹ thuật Nữ hoàng Elizabeth hay Breakthrough.
Năm nay giải thưởng dự kiến trao tối 5/12 tại Hà Nội. VnExpress sẽ tường thuật trực tuyến lễ trao giải này.
Bảo Lâm
