80 năm qua, nhạc phẩm đã trở thành "bài ca của nhân dân", theo lời nhạc sĩ Văn Cao. Các em nhỏ được học thuộc lòng ca khúc từ những ngày đầu ngồi trên ghế nhà trường. Tác phẩm mở màn mọi nghi lễ, sự kiện quan trọng của đất nước, thể hiện không khí trang nghiêm, niềm tự hào dân tộc.
50.000 người hát "Tiến quân ca" tại "concert quốc gia" "Tổ quốc trong tim", ngày 10/8 ở Sân vận động Mỹ Đình. Video: Ban tổ chức cung cấp
Hôm 10/8, trong concert Tổ quốc trong tim, hình ảnh hơn 50.000 người cùng hát Tiến quân ca mang lại nhiều cảm xúc cho khán giả. Trong dịp kỷ niệm 100 năm ngày sinh nhạc sĩ Văn Cao hồi tháng 8/2023, hàng nghìn nghệ sĩ và khán giả cũng hát ca khúc ở Quảng trường Cách mạng Tháng Tám. Phần trình diễn tái hiện khoảnh khắc Quốc ca (Tiến quân ca)ra mắt lần đầu, trong cuộc mít tinh biểu dương lực lượng của nhân dân Hà Nội ủng hộ mặt trận Việt Minh ngày 19/8/1945. Những năm gần đây, nhiều bản phối khác nhau của ca khúc ra đời, đều giữ âm hưởng hùng tráng, mạnh mẽ.
Bản chép tay "Tiến quân ca" của nhạc sĩ Văn Cao, được in trên vé concert "Tổ quốc trong tim". Ảnh: Ban tổ chức cung cấp
Tác phẩm ra đời mùa đông năm 1944, khi nhạc sĩ Văn Cao theo học dự thính ở Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, sống bằng nghề bán tranh, viết thơ, truyện. Những ngày ở Hà Nội, ông ở nhờ nhà bạn. Thời điểm ấy, người Hà Nội đang đói khổ, nên tranh của Văn Cao không bán được. Hàng ngày, ông phải nhờ các bạn họa sĩ nuôi cơm, giúp đỡ phương tiện làm việc.
Ông được Vũ Quý, một cán bộ Việt Minh, thuyết phục tham gia cách mạng. Trong lúc Văn Cao háo hức được cầm súng chiến đấu, ông Vũ Quý lại giao cho nhạc sĩ một nhiệm vụ văn hóa, đó là sáng tác một bản hành khúc để động viên tinh thần cho đội quân kháng chiến.
Trong hồi ký Tại sao tôi viết Tiến quân ca, nhạc sĩ kể lại buổi chiều sau khi được giao nhiệm vụ, ông lang thang trên phố tới khi đèn đường bật sáng. Nhìn những bóng người đói khổ, trong đó có một em bé, vật vờ bên đường, ông nhớ đến đứa cháu ba tuổi bị đi lạc của mình rồi trào nước mắt. Đêm ấy, ông viết những nốt nhạc đầu tiên của bài Tiến quân ca.
Tùng Dương và 30.000 khán giả hát "Tiến quân ca" tại chương trình "Tự hào là người Việt Nam", ngày 17/8 ở Hà Nội. Video: Ban tổ chức cung cấp
Ông viết ca khúc trong căn gác hẹp của nhà số 45 Nguyễn Thượng Hiền, bên một khung cửa sổ nhìn sang ngôi nhà hai tầng. Ở đây, nhạc sĩ thường nghe thấy tiếng xe bò chở xác người chết đói về Khâm Thiên.
"Tôi chưa được cầm một khẩu súng, chưa được gia nhập một đội vũ trang nào. Tôi chỉ đang làm một bài hát. Tôi chưa được biết chiến khu, chỉ biết những con đường phố Ga, đường Hàng Bông, đường Bờ Hồ theo thói quen tôi đi. Tôi chưa gặp các chiến sĩ cách mạng của chúng ta trong khóa quân chính đầu tiên ấy. Và tôi biết họ đang hát như thế nào. Ở đây tôi đang nghĩ cách viết một bài hát thật giản dị cho họ hát được", nhạc sĩ viết.
Ông viết và chỉnh sửa bài hát nhiều ngày, trong những ngày mùa đông ảm đạm, với những câu hát đầu tiên:
"Đoàn quân Việt Nam đi Chung lòng cứu quốc Bước chân rộn vang trên đường gập ghềnh xa"
Ở lời hai, ông tưởng tượng hình ảnh cờ đỏ sao vàng bay phấp phới giữa màu xanh của núi rừng:
"Ðoàn quân Việt Nam đi Sao vàng phất phới Dắt giống nòi quê hương qua nơi lầm than"
Nhạc sĩ muốn ca khúc không chỉ dành riêng cho những học sinh khóa quân chính kháng Nhật, những chiến sĩ đang chiến đấu mà cho cả một dân tộc, vì thế có câu "Tiến lên! Cùng tiến lên". Khi viết xong ca khúc, ông giao cho cán bộ Vũ Quý. Chiều hôm đó, nhạc sĩ cũng nhận nhiệm vụ phụ trách nhà in bí mật Phan Chu Trinh, trình bày báo Độc Lập và in tài liệu cho mặt trận Việt Minh. Nhà thơ Nguyễn Đình Thi lo phần nội dung của tờ báo. Do người thợ viết không chép được khuông nhạc, nhạc sĩ Văn Cao phải trực tiếp xuống cơ sở in bí mật tại làng Bát Tràng tự tay viết và in bài Tiến quân ca trên báo Độc Lập số đầu tiên. Bài hát sau đó được gửi ra khắp chiến trường.
Tháng 8/1945, Trung ương Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh mở Quốc dân đại hội tại Tân Trào. Nhà thơ Nguyễn Đình Thi trình lên ba ca khúc: Bài Diệt phát xít do chính ông sáng tác cùng bài Chiến sĩ Việt Minh và Tiến quân ca của Văn Cao. Chủ tịch Hồ Chí Minh quyết định chọn Tiến quân ca làm Quốc ca.
Ngày 19/8/1945, trước khi nhân dân Hà Nội tiến vào giành chính quyền ở Bắc Bộ phủ, nhạc sĩ Văn Cao đã chỉ huy Dàn hợp xướng Thiếu niên Tiền phong biểu diễn ca khúc ở Quảng trường Cách mạng Tháng Tám.
Ngày 2/9/1945, tại Quảng trường Ba Đình, hàng chục nghìn người cùng hát ca khúc và nghe Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn độc lập, khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.
Nhạc sĩ Văn Cao viết trong hồi ký: "Khi nghe tiếng hát của hàng vạn người cất lên, tôi vô cùng xúc động và nước mắt tôi trào ra. Và tôi hiểu rằng, bài Quốc ca tức là Tiến quân ca bây giờ không còn là của tôi nữa, Tiến quân ca đã thuộc về nhân dân".
Ngày 2/3/1946, Quốc hội họp phiên toàn thể đầu tiên tại Nhà hát Lớn, bầu ra chính phủ mới do lãnh tụ Hồ Chí Minh làm chủ tịch. Trong phiên họp bàn về Quốc ca, một số đại biểu đưa ra bài Việt Nam minh châu trời đông của nhạc sĩ Hùng Lân để thay thế. Nhạc sĩ Nguyễn Đình Thi lập tức đứng lên bắt nhịp hát Tiến quân ca, cả hội trường đều hát theo. Không ai còn nhắc đến chuyện đổi bài Quốc ca nữa.
Năm 1981, một cuộc vận động sáng tác thay thế Quốc ca được tiến hành rầm rộ nhưng cuối cùng, Quốc hội vẫn quyết định giữ bài Tiến quân ca. 80 năm qua, tác phẩm đã gắn liền với lịch sử dân tộc, gắn bó và tạo thành kỷ niệm sâu đậm với nhiều thế hệ người Việt.
Nhạc sĩ Văn Cao. Ảnh: Nhiếp ảnh gia Nguyễn Đình Toán
Nhạc sĩ An Hiếu - con trai nhạc sĩ An Thuyên - cho rằng ca khúc đã trở thành biểu tượng cho sức sống của dân tộc và cốt cách con người Việt Nam. "Lời ca mộc mạc nhưng sâu sắc, khẳng định tinh thần yêu nước. Giai điệu dễ nhớ, dễ thuộc và gần gũi với quần chúng. Cấu trúc bài hát chặt chẽ. Tôi luôn có nhiều cảm xúc khi nghe bài hát này", nhạc sĩ nói.
Theo di nguyện của nhạc sĩ, năm 2016, vợ và các con nhạc sĩ Văn Cao đã hiến tặng bài Tiến quân ca cho Nhà nước.
Nhạc sĩ Văn Cao sinh ngày 15/11/1923 ở Hải Phòng, mất ngày 10/7/1995. Ông là nghệ sĩ có sức ảnh hưởng với nền tân nhạc Việt Nam, được xem là hình mẫu thiên tài trong lịch sử văn hóa văn nghệ. Không được đào tạo chuyên sâu về âm nhạc nhưng ông sớm bộc lộ tài năng khi chưa tròn 20 tuổi, với các ca khúc trữ tình lãng mạn như Bến xuân, Suối mơ, Thiên Thai, Trương Chi.
Sau khi hoạt động cách mạng năm 21 tuổi, ông sáng tác nhiều ca khúc mang âm hưởng hào hùng như Tiến quân ca, Trường ca Sông Lô, Tiến về Hà Nội, Làng tôi. Ngoài viết nhạc, ông còn sáng tác thơ, vẽ tranh, viết báo. Nhạc sĩ Văn Cao được truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật năm 1996.
Hà Thu
