Nhạc phẩm ''Hành khúc ngày và đêm'' qua tiếng hát của Nghệ sĩ Nhân dân Trung Đức. Video: NSND Trung Đức Official
Trong chiến tranh, tình yêu, hạnh phúc cá nhân của con người được gác lại cho mục tiêu chung là giành độc lập dân tộc. Có những đôi trẻ chịu xa cách, yêu nhau qua các bức thư chất chứa tình cảm. Câu chuyện ấy đi vào trang văn, lời thơ, là nguồn cảm hứng sáng tác của nhiều tác giả.
Năm 1968, khi học năm cuối trường Đại học Sư phạm Hà Nội, tác giả Bùi Công Minh hoàn thành bài thơ Ngày và đêm sau một lần nghe cô bạn cùng lớp đọc bức thư người yêu gửi về từ chiến trường. Nỗi mong nhớ được ông đặt trong khoảng cách ''Rất dài và rất xa'', ''Ngày và đêm xa nhau'', nhấn mạnh thêm sự khắc khoải. Ở chiến trường, người lính ''đang mùa hành quân'', phía hậu phương, cô gái vẫn ngày đêm miệt mài bên trang giáo án.
Dù cách trở, họ luôn ''cháy ngời tình yêu'', nhớ về nhau song không quên nhiệm vụ. Khi chàng trai quyết chiến với quân giặc, người yêu của anh cũng đang là chiến sĩ trong công tác lan tỏa tri thức. Tác giả chọn hai hình ảnh đối lập ''Pháo anh trên đồi cao'', ''Bục giảng dưới hầm sâu'' khắc họa ý chí của đôi trẻ, vừa chiến đấu vừa xây dựng quê hương, đất nước. Mốc thời gian lặp lại trong câu ''Ngày đêm ta bên nhau'' khẳng định thêm sự gắn bó của hai người ở bất cứ địa hình, thời điểm nào.
* Bài thơ ''Ngày và đêm''
Năm 1972, nhạc sĩ Phan Huỳnh Điểu tình cờ đọc được bài thơ trên tạp chí Văn nghệ Quân đội. Trùng hợp vào thời điểm ấy, con trai ông - bộ đội công binh - cũng có người yêu là cô giáo ở Hà Nội. Ông quyết định phổ nhạc tác phẩm như món quà dành tặng con. Nhạc sĩ tận dụng tối đa lời thơ, chỉ thêm câu cuối: ''Đêm ngày trong chiến đấu, anh với em sống vẫn gần nhau''. Ngoài ra, ông điều chỉnh một số từ như ''mong nhớ'' thành ''thương nhớ'', ''Vẫn cháy lửa tình yêu'' sang ''Đốt cháy lửa tình yêu'', ''Những đêm ngày chiến đấu'' đổi thành ''Những năm dài chiến đấu''.
Bài hát sau đó được nghệ sĩ Phan Huấn chọn thu âm để phát trên Đài Tiếng nói Việt Nam, đồng thời biểu diễn cổ vũ người lính trên chiến trường. Nhạc phẩm nhanh chóng được nhiều khán giả yêu mến, coi là bản tình ca giàu cảm xúc của những năm tháng chống Mỹ.
Bản thu ''Hành khúc ngày và đêm'' trước năm 1975 của ca sĩ Phan Huấn. Video: YouTube Hà Nội Vi Vu
Sinh thời, nhạc sĩ Phan Huỳnh Điểu cho rằng thơ và nhạc như cặp song sinh, cùng chắp cánh đưa nhau bay lên. Trong Hành khúc ngày và đêm hay nhiều tác phẩm của nhạc sĩ được phổ từ thơ tình, ông đều khắc họa sức sống mãnh liệt của tình yêu, vượt lên mọi hoàn cảnh khốc liệt. "Của cải, tài sản là thứ không tồn tại, mà tình yêu giữa người với người, tình yêu với cuộc sống, quê hương, gia đình mới là vĩnh cửu và mang lại giá trị của cuộc sống", ông từng nói.
Trong một bài viết trên tạp chí Văn nghệ Quân đội, nhạc sĩ Doãn Nho từng nhận định: ''Phan Huỳnh Điểu đã làm được điều đặc biệt, là biến tình ca thành hành khúc''. Thể hiện một chuyện tình thời chiến qua ngôn ngữ âm nhạc song giai điệu của tác phẩm có thể thúc đẩy tinh thần của người lính trên trận mạc cũng như lực lượng hậu phương trong những năm chiến tranh.
Hơn 50 năm qua, nhạc phẩm được nhiều giọng ca thể hiện, nổi bật là nghệ sĩ Trần Hiếu, Trung Đức, Trọng Tấn, Anh Thơ song ca Minh Quân. Ngoài những phiên bản thường thấy, một số nghệ sĩ trẻ như Phạm Anh Khoa, ban nhạc Ngũ Cung từng trình diễn bài hát theo phong cách rock, tạo cảm xúc mạnh cho người nghe.
Trong những ngày đất nước kỷ niệm 80 năm Cách mạng tháng Tám thành công và Quốc khánh, ca khúc được nhiều người tìm nghe. Trên TikTok, những đoạn nhạc được lồng vào loạt video tư liệu lịch sử, làm nổi bật không khí chiến đấu một thời.
Bức ảnh ''Tuổi trẻ ở Trường Sơn" ghi lại hình ảnh người lính nở nụ cười tươi khi hành quân, như gửi niềm tin vào ngày chiến thắng. Ảnh: Nhiếp ảnh gia Đoàn Công Tính
Nhạc sĩ Phan Huỳnh Điểu sinh năm 1924 tại Đà Nẵng, được mệnh danh "Con chim vàng của nền âm nhạc Việt Nam". Ông được Nhà nước trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật vì những đóng góp cho sự nghiệp âm nhạc Việt Nam ở thế kỷ 20.
Ông bắt đầu hoạt động âm nhạc từ năm 1940, tên tuổi được biết đến qua ca khúc Đoàn giải phóng quân (1945). Kháng chiến chống Pháp, nhạc sĩ gia nhập quân đội, công tác ở Liên khu 5. Thời gian này, ông viết một số bài hát như Nhớ ơn Hồ Chủ tịch, Quê tôi ở miền Nam.
Sau 1975, ông Phan Huỳnh Điểu về Hội Âm nhạc TP HCM. Nhạc sĩ sáng tác và công bố hơn 100 tác phẩm, quá nửa trong số đó được phổ từ thơ là Những ánh sao đêm, Bóng cây Kơnia, Anh ở đầu sông em cuối sông, Sợi nhớ sợi thương, Ở hai đầu nỗi nhớ, Đêm nay anh ở đâu, Thuyền và biển. Ông cũng viết một số ca khúc dành cho thiếu nhi như Đội kèn tí hon, Nhớ ơn Bác. Ông qua đời cuối tháng 6/2015, thọ 91 tuổi.
Nhà thơ Bùi Công Minh sinh năm 1947 ở thành phố Đà Nẵng, từng là giảng viên khoa Ngữ văn, trường Đại học Sư phạm Hà Nội. Ông giữ cương vị Chủ tịch Liên hiệp các hội Văn học nghệ thuật TP Đà Nẵng, nhiệm kỳ 2009-2014.
Phương Linh
