Hoàng đế Duy Tân là vị vua thứ 11 của triều Nguyễn, lên ngôi năm 1907. Ngai vàng ông sử dụng thời điểm đó hiện được lưu giữ tại Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế, một số chi tiết có dấu hiệu hư hỏng do đặc điểm của gỗ và chịu sự tác động của môi trường. Hiện vật được công nhận là bảo vật quốc gia hồi tháng 12/2024.
Theo Cục Di sản Văn hóa, bảo vật biểu trưng đầy đủ tính vương quyền của chế độ quân chủ, là tác phẩm nghệ thuật tạo hình - điêu khắc có giá trị lịch sử, văn hóa, mỹ thuật.
Trước năm 1994, bảo vật được lưu giữ tại kho di tích Triệu Miếu (Hoàng Thành Huế). Trong đợt kiểm kê năm 1994-1995, Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế đưa ngai vàng về nhập kho quản lý của Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế.
Ông Ngô Văn Minh - giám đốc bảo tàng - cho biết do xuất xứ từ Triệu Miếu và thông tin ghi trên hồ sơ, từ năm 1995-2022, bảo vật vẫn được xác định là ngai thờ. Đến năm 2023, đơn vị tiến hành khảo sát, nghiên cứu, đối chiếu từ các hiện vật và nguồn tư liệu xác định đây là ngai vàng của hoàng đế Duy Tân.
Hiện vật được chế tác từ chất liệu gỗ dổi, cao 94,3 cm, dài 50,5 cm, rộng 62,2 cm. Trên đỉnh là hình tượng mặt trời và năm tia lửa. Chỗ tay và lưng được liên kết bằng hai hình rồng, chính giữa lưng là hai biểu tượng chữ Thọ cách điệu. Toàn bộ mặt ngai được sơn son, các đường chỉ thếp vàng.
Ngai vàng của vua Duy Tân, trọng lượng 17,5 kg. Ảnh: Cục Di sản Văn hóa
Dưới thời hoàng đế Duy Tân, xã hội Việt Nam thay đổi nhiều trước làn sóng du nhập của văn minh phương Tây. Tuy nhiên khi chế tác ngai vàng, quan xưởng chuyên sản xuất đồ gỗ sơn thếp của hoàng cung triều Nguyễn vẫn dựa trên những nguyên tắc cơ bản của điển chế triều đình về chế tạo đồ ngự dụng.
Ngai được trang trí với đồ án chủ đạo là rồng năm móng. Tạo hình rồng trên hiện vật có nhiều tư thế, trạng thái khác nhau. Cụ thể ở điểm tỳ tay, đầu rồng ngẩng cao, nét điêu khắc đơn giản nhưng chắc khỏe. Rồng tại phần bệ ngai được chạm nổi gồ ghề, mang vẻ uy nghi, kết hợp chim phụng thể hiện sự viên mãn. Tùy theo vị trí hoa văn trên hiện vật mà áp dụng kỹ thuật sơn, thếp, vẽ vàng, chạm nổi, chạm lộng.
Hiện vật cũng gắn liền với lịch sử triều Nguyễn và một phần cuộc đời của vua Duy Tân - hoàng đế có nhiều nỗ lực trong việc tìm cách khôi phục nền độc lập, tự chủ của đất nước.
Ông có tên húy là Nguyễn Phúc Vĩnh San, con thứ năm của hoàng đế Thành Thái. Trong sách Vua Duy Tân (1995), tác giả Hoàng Hiển viết những anh em của Vĩnh San bị loại với nhiều lý do, trong đó quan trọng nhất là "các trẻ thừa kế mang những tật xấu của bố (tức vua Thành Thái), đều có bộ mặt khó coi, tay chân lỏng khỏng, vẻ mặt thâm hiểm". Âm mưu của Pháp là đưa một vị vua nhỏ tuổi, chưa biết gì về vận nước để dễ bề sai khiến về sau.
Hoàng đế Duy Tân (ngồi giữa). Ảnh: P. Dieulefils
Tuy nhiên, vua Duy Tân luôn nêu cao tinh thần dân tộc, tư tưởng chống quân xâm lược. Khi lên ngôi, dù được người Pháp tạo điều kiện để vui chơi, ông miệt mài học tập nhằm am hiểu nhiều lĩnh vực như tiếng Pháp, triết học, chính trị học, luật lệ, triều chính. Vua sử dụng thành thạo các nhạc cụ đàn nguyệt, đàn tranh, tiếp thu văn hóa, thành tựu của phương Tây.
Hoàng đế là người lãnh đạo cuộc khởi nghĩa ở Trung Kỳ, do chí sĩ Thái Phiên và Trần Cao Vân cầm đầu, năm 1916. Cuộc chiến thất bại do trước đó vài hôm, một người trong lực lượng nổi dậy làm lộ tin. Hoàng đế được xem trẻ người non dạ, bị nghĩa quân lôi kéo nên không bị kết án nhưng vẫn bị lưu đày sang đảo Réunion ở châu Phi, sau nhiều lần không chịu thỏa hiệp trước quân Pháp.
Tại chốn lưu đày, dù trải qua những tháng ngày vất vả, cựu hoàng tiếp tục học. Ở hải đảo, ông nghiên cứu về vô tuyến điện để chế tạo máy liên lạc với bên ngoài. Vua nhiều lần muốn tham gia quân đội Pháp nhưng đều bị từ chối vì được cho là khó mua chuộc, có mưu đồ rời khỏi đảo để tái lập ngôi báu.
Chiến tranh thế giới Thứ hai nổ ra, cựu hoàng gia nhập quân đội và được thăng cấp thiếu tá vào năm 1945. Sau đó, tướng De Gaulle ủng hộ ông về Việt Nam tham gia chính sự. Trước khi trở lại quê hương, ông đáp máy bay từ Pháp về đảo Réunion để thăm các con nhưng không may gặp nạn, qua đời ngày 26/12/1945.
Vua Duy Tân những năm 1930. Ảnh tư liệu in trong cuốn Vua Duy Tân
Tài liệu của Cục Di sản Văn hóa khẳng định ngai vàng của vua Duy Tân là vật chứng lịch sử sống động, góp phần giúp hậu thế tìm hiểu thêm về một giai đoạn đầy biến động của đất nước.
Phương Linh
