Lục bát "thiền vị" của Trần Lê Khánh

Bằng những cách tân mới lạ nhưng vẫn giữ mạch truyền thống, Trần Lê Khánh đã xác lập cho mình một định danh trong dàn đồng ca lục bát đương thời, đó là lục bát đầy "thiền vị". 

Thơ anh vừa neo vào tinh thần phương Đông, vừa vang vọng triết học hiện đại, nơi cái nhỏ bé đời thường mở ra những miền tâm tưởng rộng lớn, giàu suy tư và triết lý.

Dấu ấn này được hé lộ gần như trọn vẹn trong tập thơ Đồng - Tuyển tập Xứ 2 (NXB Hội Nhà văn, Nhã Nam) của tác giả Trần Lê Khánh vừa được ra mắt cuối tuần qua tại Hà Nội. Tập thơ gồm 10 chương với 100 bài thơ lục bát được đặt tên theo số thứ tự từ Xứ 01 đến Xứ 100. Đây cũng là tập thơ đoạt Giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam 2024.

Mở ra con đường sáng tạo mới

Theo nhà thơ Nguyễn Việt Chiến, trong tiến trình hiện đại hóa thơ ca Việt Nam, lục bát vốn được xem là thể loại quốc hồn, quốc túy, thường gắn liền với giọng điệu dân gian, mộc mạc, trữ tình. Tuy nhiên, để duy trì sức sống của lục bát, thơ đương thời đang đòi hỏi những cách tân, những cách làm mới.

Trước yêu cầu này, nhiều nhà thơ đương thời đã thử nghiệm những cách viết khác nhau, và trong số đó, Trần Lê Khánh nổi bật với loạt thơ Xứ. Riêng tập Đồng có thể xem là minh chứng rõ nét. "Đồng là một chuỗi thi phẩm lục bát mở ra một trường mỹ cảm mới chan chứa thiền vị, triết luận và liên tưởng siêu thực" - nhà thơ Nguyễn Việt Chiến nhấn mạnh.

Sự kiện ra mắt tập thơ “Đồng” của tác giả Trần Lê Khánh. Trong ảnh (từ trái qua): nhà thơ Nguyễn Việt Chiến, PGS-TS Hoàng Kim Ngọc, TS Đỗ Anh Vũ

Ông cho rằng Trần Lê Khánh đã mở ra "cửa sổ mới", mở ra những tầng thi ngữ khá lắng đọng và khúc chiết trong tập Đồng. Những bài lục bát dạng hai câu, tuy ngắn, nhưng chứa đựng nghệ thuật đối lập, cảm thức nhân sinh, chiều sâu triết luận khá độc đáo. Dưới hình thức lục bát truyền thống, nhà thơ đã thổi vào đó hơi thở của thiền học hiện đại, cùng ngôn từ tinh lọc, hình ảnh gợi cảm và biểu tượng rất bất ngờ.

Điều này có thể thấy qua nhiều câu thơ trong tập, như: "ta đặt chiếc lá ngoài hiên/ cho con dế đỡ thấy phiền bước sang" (Xứ 22); "trăng làm tháng Chạp tròn vo/ đêm lọt nét mặt qua tờ giấy than" (Xứ 82); "mỗi mảnh vỡ một hồn ma/ bao vị Phật một đóa hoa cúng dường" (Xứ 97)…

"Những bài lục bát hai câu này như một bản tụng ca của đời sống từ bi, mộng mị và siêu thực. Chúng giống như những mảnh thiền kệ rơi xuống đời thường, khiến bất kỳ ai đi qua cũng phải dừng lại để lắng tìm hồn, để cảm và nghĩ cùng Trần Lê Khánh" - ông Chiến bày tỏ - "Với anh, thơ không chỉ là ngôn ngữ, mà còn là cách thở, cách ôm, cách nhìn cuộc đời bằng đôi mắt mở lòng, không chấp trước, để gửi gắm những thông điệp của cái đẹp".

Nhà thơ này cũng nhấn mạnh, Trần Lê Khánh là một gương mặt khá đặc biệt trong thơ ca đương thời. Anh đã thổi vào lục bát một nguồn sinh khí mới. Lục bát của Trần Lê Khánh không chỉ là tiếng nói cá nhân, mà còn là những triết luận hiện sinh, là sự hòa quyện giữa con người và thiên nhiên, giữa con người và thời gian trong trường liên tưởng siêu thực.

Nhà thơ Trần Lê Khánh không đến dự sự kiện ra mắt này

"Thơ lục bát của Trần Lê Khánh là sự hòa quyện giữa hiện thực và siêu thực. Điểm độc đáo là nhà thơ luôn gieo vào mạch truyền thống những liên tưởng bất ngờ, những hình ảnh siêu thực" - ông Chiến dẫn chứng - "Chẳng hạn ở bài Xứ 100 mở ra một trường liên tưởng rất lạ: "ngoài khơi sóng nổi bão bùng/ vầng trăng đi bộ trên lưng một người". Ở đây hình ảnh phi lý nhưng lại mang sức ám dụ. Trăng là biểu tượng của vĩnh hằng vẫn có thể hóa thân vào thân phận hữu hạn của con người. Chính nhờ những liên tưởng táo bạo này, lục bát trở nên mới mẻ, thoát khỏi vòng quen thuộc và mở rộng biên độ biểu đạt của thi ngữ".

Như phân tích, những bài thơ của Trần Lê Khánh trong tập Đồng đã cho thấy sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa cảm xúc và ý tưởng. Chúng dựng lên một miền tâm tưởng, nơi hiện hữu của suy tư, của phát hiện thẩm mỹ mới trong dòng thơ "thiền mặc". Với những tứ thơ lạ lẫm, bất ngờ, Trần Lê Khánh đã góp phần tạo nên một phong vị mới cho thơ lục bát, độc đáo cả về nội dung lẫn nghệ thuật.

Trong khi đó, nhà thơ Nguyễn Quang Thiều (Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam) cho rằng, việc Trần Lê Khánh chọn lục bát là một con đường "nguy hiểm". Tuy nhiên, anh đã vượt qua được cái bẫy của thể thơ này - cái bẫy của sự du dương, của vần điệu, của nhạc tính, của những duy cảm thông thường - để tạo ra một con đường riêng.

"Trần Lê Khánh chạm vào tất cả mọi thứ trong cuộc đời này, rất mơ hồ, rất nhỏ bé: một cái lá, một con kiến, một cái ghế, một đám mây trôi, một cái cúc áo, một tấm áo nhàu… Nhưng cuối cùng, ở trong tất cả sự nhỏ bé đó, anh đã mở ra một vùng văn hóa, một vùng tâm linh sâu sắc" - ông Thiều bày tỏ - "Có những câu thơ của Trần Lê Khánh tôi không thể lý giải hết, như: "bức tượng đã lớn trong chùa/ người loay hoay đặt cho vừa bóng trăng" (Xứ 20). Đã đọc nhiều lần, nhưng tôi không thể nào đi hết được những câu thơ này".

Cũng theo Nguyễn Quang Thiều, điều đáng quý là Trần Lê Khánh đã làm được những câu thơ từ những hình ảnh, sự kiện, điều bình dị, nhưng lại phát triển chúng thành những ý niệm lớn lao. Anh phát hiện ra một vũ trụ vô tận trong tất cả những gì chúng ta nhìn thấy, chạm vào, nghe thấy, quan sát, sống cùng.

"Lục bát của Trần Lê Khánh vẫn tuân thủ niêm luật, vần điệu, vẫn giữ được những hình ảnh tinh tế thấm đẫm tinh thần phương Đông, tinh thần Việt Nam. Nhưng trong đó lại ẩn chứa những sáng tạo hiện đại vô cùng. Đọc tập thơ Đồng, có thể thấy ở bất kỳ một câu thơ nào cũng mở ra cả một vũ trụ, một thế giới, một miền sáng tạo riêng " - ông Thiều nhấn mạnh.

Tập thơ “Đồng - Tuyển tập Xứ 2” (NXB Hội Nhà văn, Nhã Nam) của tác giả Trần Lê Khánh

Xác lập một định danh riêng

Ở góc nhìn rộng, đời sống thi ca đương thời đã ghi nhận nhiều gương mặt để lại dấu ấn với thể thơ lục bát. Theo TS Đỗ Anh Vũ, có thể kể tới Trương Xuân Thiên với giọng lục bát liêu trai, kỳ ảo, nổi bật qua tập Áo hồ ly; Lê Đình Tiến (Hưng Yên) với giọng lục bát "nông thôn mới", viết về quê hương nhưng thổi vào hơi thở đương thời, khẩu ngữ, tạo ra nhiều bất ngờ; hoặc Nguyễn Đăng Khoa với dòng lục bát đô thị; Nguyễn Thiên Ngân với lục bát tân cổ điển… Tất cả đã góp phần làm nên sự đa thanh, đa giọng của lục bát hôm nay.

Từ quan điểm nghiên cứu, PGS-TS Hoàng Kim Ngọc cho rằng, để định danh một tác giả thường phải căn cứ vào chủ đề, đề tài hoặc tần số xuất hiện của một trường ngôn ngữ, hình tượng nhất định.

Chẳng hạn, Nguyễn Bính được định danh là nhà thơ "lục bát chân quê" bởi giọng điệu dân gian đậm đặc; hoặc Nguyễn Phúc Lộc Thành có thể định danh là nhà thơ "lục bát thiên tính nữ" bởi hình ảnh người mẹ, người chị, người nữ luôn trở đi trở lại trong thơ. "Khi nào định danh được tác giả, tức là tác giả đó đã có phong cách riêng, đã thoát khỏi sự mờ nhòe, không lẫn vào người khác" - bà nhấn mạnh.

 "Thơ lục bát của Trần Lê Khánh có dấu ấn Phật tính rất rõ nét. Nó có dáng dấp của thơ thiền hiện đại và triết học hiện đại. Sự giao thoa thiền-triết này tạo nên một giọng thơ mới mẻ, độc đáo, không cầu kỳ về hình thức, nhưng lại luôn gợi mở chiều sâu suy tưởng" - bà Ngọc nhấn mạnh - "Thơ của Trần Lê Khánh kiệm lời nhưng lại chứa đựng triết lý thiền học sâu sắc. Nó luôn gợi nhớ đến những kệ thiền đã nuôi dưỡng tâm hồn của người Á Đông".

Một số tập thơ của Trần Lê Khánh

Đi sâu vào thế giới thơ lục bát của Trần Lê Khánh, nhà nghiên cứu này cho biết, thơ của Trần Lê Khánh có nhiều triết lý Phật giáo, có thuật ngữ Phật giáo và có cả biểu tượng Phật giáo.

Cụ thể, về triết lý Phật giáo, thơ Trần Lê Khánh thường trực những suy niệm gắn với vô thường, vô ngã, luân hồi, giải thoát và giác ngộ. Về thuật ngữ Phật giáo, nhà thơ sử dụng nhiều khái niệm như "cõi ta bà", "cõi u minh", "chúng sinh", "kiếp"… Những từ ngữ này trở đi trở lại với mật độ cao, trở thành dấu hiệu nhận diện thi pháp.

Trong khi đó, ở khía cạnh biểu tượng Phật giáo, thơ Trần Lê Khánh xuất hiện dày đặc những hình ảnh quen thuộc như: Phật, Bụt, chùa, sư, kinh kệ, cây bồ đề… Ngay từ Xứ 01, người đọc đã bắt gặp hình ảnh chùa và sư, và đến Xứ 100 - khép lại tập thơ - hình ảnh ngôi chùa vẫn trở lại, như một vòng lặp biểu tượng. Hoặc, trong bài Xứ 98, ba yếu tố "Phật - kinh - sư" cùng xuất hiện, tạo nên một không gian thấm đẫm chất thiền.

Đặc biệt, đặt thơ lục bát Trần Lê Khánh trong mạch nguồn thi ca Phật tính - dòng chảy khởi từ thơ thiền Lý, Trần cho đến nay - nhà nghiên cứu Hoàng Kim Ngọc (tác giả biên soạn cuốn Dấu ấn Phật giáo trong thơ đương đại Việt Nam) đã có sự đối chiếu thú vị.

"Thơ thiền Lý - Trần và thơ thiền Trần Lê Khánh tuy cùng chung tinh thần thiền đạo nhưng khác nhau rõ rệt về bối cảnh, tư tưởng và cách biểu hiện. Thơ thiền Lý - Trần là tiếng nói của các bậc tu hành, nhằm chuyển tải giáo lý một cách trực tiếp" - bà Ngọc phân tích - "Còn thơ thiền Trần Lê Khánh là tiếng nói của một người thế tục, một nhà thơ hiện đại, không xuất gia nhưng lại chuyển tải tinh thần Phật giáo một cách gián tiếp".

Cũng theo nhà nghiên cứu này, nếu thơ thiền Lý - Trần là sự ung dung, tự tại của bậc giác ngộ, thì thơ thiền Trần Lê Khánh lại là sự trầm tư, khắc khoải của một trí thức đi tìm tri kỷ. Hình ảnh trong thơ thiền Lý - Trần thường ước lệ như tùng, cúc, mai, sương mai… thì trong thơ Trần Lê Khánh lại gần gũi, đời thường, đặc biệt ở những sinh thể bé nhỏ: con dế, con kiến lửa, con bướm chân trần lấm hoa, con giun đất đỏ… hoặc những vật giản dị như chiếc lá, cái cúc áo. Tất cả đều trở thành biểu tượng của sự tĩnh lặng, an nhiên, vô ngã, giải thoát.