Trong gần một thập kỷ, ba gia đình mất người thân trong cuộc chiến chống ma túy ở Zamboanga Sibuga, tỉnh miền nam Philippines, đã không ngừng đấu tranh để đòi lại công lý. Khi cuộc chiến pháp lý ở tòa án địa phương gần như bế tắc từ năm 2016, họ chỉ còn biết đặt hy vọng vào Tòa Hình sự Quốc tế (ICC).
Năm 2021, một thẩm phán về hưu ở Zamboanga Sibugay đã đại diện cho ba gia đình đệ đơn lên ICC, sau khi tòa án quốc tế này yêu cầu gia đình nạn nhân bày tỏ "quan điểm, mối quan tâm và mong muốn của họ".
Và ngày 11/3, khoảng khắc mà họ mong chờ từ lâu đã đến khi cựu tổng thống Rodrigo Duterte bị cảnh sát Philippines bắt sau cuộc điều tra của ICC về cáo buộc phạm tội ác chống lại loài người. Ông Duterte sau đó bị đưa lên máy bay tới The Hague, nơi đặt trụ sở ICC ở Hà Lan.
"Cuối cùng ngày này cũng đến", Aida Sawadjaan, 59 tuổi, nói với giọng run rẩy khi không thể kìm nén cảm xúc.
Người thân của nạn nhân trong cuộc chiến chống ma túy biểu tình phản đối cựu tổng thống Duterte ở thành phố Quezon, Philippines ngày 11/3. Ảnh: AP
Lúc đầu, bà thậm chí không tin khi con gái kể về vụ ông Duterte bị bắt ở sân bay quốc tế Ninoy Aquino tại Manila. "Nhưng khi đọc tin tức, tôi thấy mặt trời đã mọc sau 9 năm đen tối", bà nói.
Anwar, con trai 19 tuổi của Sawadjaan, cùng hai người bạn Noel Rey Bacalso, 20 tuổi, và Angelo Hofer, 22 tuổi, bị cảnh sát bắn chết trong đợt trấn áp đầu tiên của cuộc chiến chống ma túy mà tổng thống Duterte phát động ngay sau khi nhậm chức hồi tháng 6/2016.
Giới chức Philippines tuyên bố đó là cuộc đấu súng liên quan tới nghi phạm ma túy ở thị trấn Liloy của tỉnh Zamboanga del Norte, gần tỉnh Zamboanga Sibugay ngày 29/7/2016. Cảnh sát cáo buộc ba thanh niên này vận chuyển ma túy và đã chống cự khi bị bắt.
Tuy nhiên, gia đình bác bỏ tuyên bố của cảnh sát, nói rằng nhân chứng cho biết ba thanh niên bị cảnh sát bắn khi đang ngồi trong xe bán tải và không có vũ khí. Bà Sawadjaan đã gần như từ bỏ hy vọng giành lại công lý cho đến khi ông Duterte bị bắt tuần này.
Đối với Charmaine Hofer Ele, chị gái của Angelo Hofer, vụ bắt ông Duterte đã mang lại công lý cho các nạn nhân của cuộc chiến chống ma túy. "Cuối cùng đã có hy vọng. Nếu các tòa án địa phương tiếp tục trì hoãn, ít nhất ICC đã chứng minh công lý có thể đạt được", cô nói.
Cô hy vọng quyết định của ICC sẽ là động lực cần thiết để tòa án Philippines hành động. "Tôi tin tưởng tòa án sẽ có những động thái cần thiết sau vụ bắt giữ này", Ele nói.
Cháu trai của Randy delos Santos cũng bị cảnh sát bắn chết trong một con hẻm ở ngoại ô thành phố Caloocan hồi tháng 8/2017. "Chúng tôi hy vọng các sĩ quan cảnh sát cấp cao và hàng trăm cảnh sát tham gia chiến dịch bất hợp pháp cũng bị bắt và chịu trừng phạt", ông nói.
Cựu thượng nghị sĩ Antonio Trillanes, người đứng đầu nỗ lực khiếu nại cựu tổng thống Duterte với ICC, cho biết vụ bắt là đòn giáng mạnh vào quyền miễn trừ của cựu lãnh đạo này. "Bước tiếp theo là đảm bảo tất cả những người làm theo ông ta cũng phải chịu trách nhiệm", Trillanes nói.
Tổng thống Philippines Ferdinand Marcos Jr. (trái) và cựu tổng thống Rodrigo Duterte tại Manila hồi tháng 6/2022. Ảnh: Reuters
Cuộc chiến chống ma túy được xem là di sản nổi bật trong sự nghiệp chính trị của ông Duterte, từ khi ông còn là thị trưởng Davao, thành phố lớn thứ hai Philippines, trong giai đoạn 1988-2013. Ông tiếp tục thúc đẩy chiến dịch này trên phạm vi toàn quốc trong nhiệm kỳ tổng thống năm 2016-2022.
Khi nhiệm kỳ tổng thống của ông Duterte kết thúc, chính quyền thông báo hơn 6.200 "nghi phạm ma túy" đã bị lực lượng an ninh hạ sát, song các nhóm nhân quyền ước tính con số thực tế lên tới hàng chục nghìn người, trong đó nhiều người bị bắn chết theo kiểu hành hình không qua xét xử.
Ông Duterte từng tuyên bố "không xin lỗi hay bào chữa" về cuộc chiến chống ma túy. "Đừng đặt câu hỏi về chính sách của tôi vì tôi sẽ không xin lỗi hay bào chữa. Tôi đã làm những gì phải làm dù bạn có tin hay không. Tôi đã làm điều đó vì đất nước của tôi", ông nói trong phiên điều trần tại Thượng viện hồi tháng 10 năm ngoái.
Hàng nghìn người ủng hộ ông Duterte đã tổ chức những cuộc biểu tình trên khắp đảo Mindanao, lên án vụ bắt ông là cuộc tấn công mang mục đích chính trị của Tổng thống Philippines Ferdinand Marcos Jr. nhằm vào lãnh đạo của họ.
"Đây không phải là cảnh sát quốc gia Philippines đang thực hiện lệnh bắt vì họ thậm chí không thể giải thích rõ hành động của mình. Đây là động thái chính trị của chính quyền ông Marcos", Sebastian Z. Duterte, con trai út của cựu tổng thống Duterte và hiện là Thị trưởng thành phố Davao, viết trên Facebook sau vụ bắt.
Người ủng hộ ông Duterte tập trung ở thành phố Davao để phản đối lệnh bắt ngày 11/3. Ảnh: Rappler
"Thật đáng buồn khi họ có hành động bất công lớn như vậy với cựu tổng thống của chúng ta. Họ càng đối xử tệ với ông ấy, người dân càng yêu mến cựu tổng thống. Chúng ta phải sát cánh cùng ông ấy trong những khoảnh khắc đen tối này, như khi ông ấy đứng về phía chúng ta, đấu tranh bảo vệ người dân Philippines trước tội phạm ma túy", Pilar Braga, thành viên hội đồng Davao, nói.
Jesus Joseph Zozobrado III, thành viên hội đồng thành phố Davao, bày tỏ lo lắng cho sức khỏe của ông Duterte, lưu ý rằng cựu tổng thống đã gần 80 tuổi.
"Tatay Digong, đừng lo lắng, chúng tôi sẵn sàng hy sinh mạng sống vì ngài", đài phát thanh DXDC dẫn lời Jonard Dayap, thành viên hội đồng Davao. "Tatay Digong", hay "Bố Digong", là cách gọi thân mật của những người ủng hộ dành cho ông Duterte.
Hầu hết người ủng hộ cho rằng vụ bắt ông Duterte là hậu quả chính trị sau khi liên minh quyền lực giữa hai gia tộc Marcos và Duterte đổ vỡ. "Một ngày buồn cho đất nước", doanh nhân Art Milan nói.
Thùy Lâm (Theo AP, Rappler, Inquirer)
