Từng là dòng nhạc kén người nghe, rap Việt sau năm 2021 vươn lên mạnh mẽ nhờ sức "nóng" của loạt chương trình thực tế như Rap Việt, King of Rap. Từ vị trí phụ vài câu trong bài hát của các ca sĩ pop, nhiều rapper khẳng định tên tuổi, liên tục tạo ra những bản hit thu hút hàng chục triệu lượt xem trên các nền tảng trực tuyến. Rapper Binz từng nói: "Rap không chỉ là thú chơi ngông của giới trẻ mà có thể trở thành văn hóa của cả một thế hệ sau này". Tuy nhiên, sự phát triển nhanh chóng cũng kéo theo nhiều hệ lụy.
Cuối tháng 10, hàng loạt cơ quan như Phòng Cảnh sát điều tra tội phạm về ma túy (PC04), Công an TPHCM, Ban Tuyên giáo và Dân vận Thành ủy TP HCM có động thái nhắc nhở loạt nghệ sĩ có ca từ phản cảm. Các trường hợp được nêu đa số thuộc giới làm nhạc rap như: Andree, Tinle, B Ray, Hiếu Thứ Hai, Pháo. Sự việc khiến nhiều người đặt ra vấn đề về việc hoạt động, trách nhiệm của các rapper.
Rap du nhập về Việt Nam từ đầu thập niên 2000, qua các kênh âm nhạc quốc tế như MTV, các băng đĩa của Eminem, 50 Cent hay Snoop Dogg. Phương CD và First Love, hai rapper gốc Việt bắt đầu tạo ra những sân chơi đầu tiên cho cộng đồng người Việt yêu rap ở Đức. Thời kỳ đỉnh cao, nhóm rap GVR của họ thu hút nhiều cái tên hoạt động như Lee7, Andree, DSK, Zolek, Nah, VietDragon, Lil Shady, Rhymastic, B-Ray. Các rapper lúc này chủ yếu sinh hoạt cùng nhau trong phạm vi nhỏ, mang tính underground. Sau đó, các diễn đàn tạo ra không gian rộng hơn.
Từ khoảng năm 2006 đến nay, lời rap đa dạng, táo bạo hơn, về các chủ đề xã hội, tiền bạc, tình dục. Các rapper công khai công kích nhau qua các trận rap beef (đối đầu bằng rap) giữa VietDragon - Nah, Acy - Rhymastic, B Ray - Rhymastic, B Ray - Rich Choi, với ngôn ngữ khá nặng nề.
Nhiều bài như Fever (tlinh), Phiếu bé ngoan (Yanbi) nói về chuyện tình dục. Bài Censored (Chị Cả) viết về quan hệ loạn luân. Con cáo và chùm nho (MC ILL), Tượng (Rhymastic) có nhiều câu bậy. Trong bài Mất trí nhớ (được cho là công kích Rhymastic), Torai9 nói ở phần mở đầu: "Bài nhạc này không dành cho trẻ em, không dành cho người không thích nghe chửi thề". They Said, Krazy, Nguyên team đi vào hết (Binz), Kẹo (Andree) bóng gió việc sử dụng chất cấm. Ngay cả Đen Vâu, rapper có nhiều ca khúc truyền cảm hứng, cũng từng gây tranh cãi về cách đặt tên bài Anh đếch cần gì nhiều ngoài em.
Sân khấu concert Rap Việt năm 2021. Ảnh: Vie
Việc rap Việt có ca từ phản cảm tồn tại nhiều năm qua, được mặc định như một đặc thù của thể loại, vốn ảnh hưởng sâu sắc từ văn hóa đường phố Mỹ.
Rap viết tắt của từ "Rhythm and Poetry" - nhịp điệu và thi ca, là một hình thức biểu đạt bằng lời nói có nhịp, có vần điệu, thường được đọc trên nền nhạc (beat). Trong rap, trọng tâm nằm ở flow (nhịp đọc), lyrics (ca từ) và delivery (cách thể hiện cảm xúc, năng lượng). Ở nước ngoài, rap mang tinh thần tự do tuyệt đối. Nghệ sĩ nói lên mọi điều họ muốn - từ chuyện xã hội, chính trị đến cảm xúc cá nhân. Bên cạnh đó, tính đối kháng là điểm đặc trưng. Những màn "rap battle" hay "rap diss" - nơi các rapper đối đầu bằng ngôn từ - thể hiện bản lĩnh, kỹ năng chơi chữ. Ngoài ra, rap còn đề cao sự sáng tạo ngôn ngữ thông qua cách gieo vần điệu.
Ở các khu ổ chuột, điển hình là khu Bronx, New York thập niên 1970-1980, rap được xem như tiếng nói của người Mỹ gốc Phi nghèo khó ở thành thị. Họ rap để phản ánh đời sống bất công, nơi đầy rẫy tội phạm, nạn phân biệt chủng tộc, áp bức. Ngôn từ họ dùng thuộc về văn hóa đường phố vốn đầy tiếng lóng, chửi thề và cách nói mạnh bạo.
Theo bài nghiên cứu The Role of Language and Popular Culture in Civility (2009) của tác giả Jon A. Yasin, Cao đẳng cộng đồng Bergen, trước những năm cuối thập niên 1980, ngôn ngữ hip hop ít chửi thề. Nhưng từ khi nhóm N.W.A. và album *Straight Outta Compton (1988) ra mắt với nhiều từ tục tĩu nói về cuộc sống đường phố ở Los Angeles, việc này ngày càng trở nên phổ biến.
Nghiên cứu của Đại học Warwick, Anh năm 2021 chỉ ra "rap là thể loại có tần suất sử dụng các từ ngữ bậy bạ cao nhất". Đây là một phần bản sắc của thể loại và có thể được dùng như một cách thu hút sự chú ý.
Vì thế, khi chương trình Rap Việt mùa ba yêu cầu "Lời rap sử dụng từ ngữ văn minh (không dung tục, mày - tao, 18+)", nhiều fan của thể loại này cho rằng quy định khắt khe, bởi rap vốn đề cao chất bụi bặm, sự gai góc và cái tôi của rapper. Tuy nhiên, theo khán giả, khi đã bước từ sân chơi underground ra mainstream (âm nhạc chính thống), rapper không thể giữ lối tư duy "thích gì nói nấy" mà cần có trách nhiệm hơn với những gì mình viết ra.
Việc kiểm duyệt dễ dàng cũng khiến nhiều bài rap tục, bẩn dễ lan truyền. Tiến sĩ Hoàng Duẩn, Phó trưởng khoa Quản lý văn hóa, nghệ thuật (Đại học Văn hóa TP HCM) so sánh: "Thời kỳ album vật lý phổ biến, mọi thứ được kiểm tra gắt gao, kỹ lưỡng, cần giấy phép của cơ quan chức năng. Ngày nay, các nghệ sĩ dễ dàng đăng sản phẩm lên các nền tảng trực tuyến, mạng xã hội. Việc lên án thường đến khi ca khúc đã phát hành, có lượng người xem nhất định". Ví dụ, năm ngoái, rapper tlinhchỉ gỡ ca khúc gợi dục Fever sau khi đã bị lên án.
Ông Duẩn còn cho rằng việc ca từ phản cảm tràn lan do nghệ sĩ thiếu ý thức trách nhiệm, dễ dãi với chính bản thân, do có lượng fan ủng hộ lớn. "Các ca khúc tục tĩu chủ yếu hướng đến đối tượng trẻ, những người chưa đủ độ chín để nhận thức ca từ thế nào là đúng là sai, là vi phạm thuần phong mỹ tục. Văn hóa thần tượng cũng dẫn đến tình trạng bệnh idol bất chấp của các em", ông nhận định.
Andree - huấn luyện viên Rap Việt - có nhiều ca khúc đề tài ăn chơi, tình dục. Ảnh: Facebook Andree Right Hand
Nhiều khán giả cho rằng cần chế tài xử phạt mạnh mẽ hơn với các nghệ sĩ có sản phẩm vi phạm thuần phong mỹ tục. Hiện nay, đa số nghệ sĩ thường chọn cách ẩn, rút sản phẩm khi vấp chỉ trích, ít trường hợp bị phạt hành chính.
Gần nhất, sáng 28/10, Soobin, Binz, Rhymastic chủ động xóa loạt bài về chủ đề ăn chơi như: They said, Krazy, Thôi anh không chơi đâu, Luật anh, Vẽ khói, SS Swag, Chưa từng cheer ly. Đại diện công ty quản lý của ba rapper này cho biết hành động xuất phát từ việc theo dõi chủ trương mới của các cơ quan quản lý văn hóa: "Trong thời gian tới, chúng tôi xây dựng và phát triển hệ thống sản phẩm âm nhạc theo ngôn ngữ riêng nhằm lan tỏa những thông điệp tích cực, góp phần thúc đẩy nền văn hóa Việt Nam phát triển lành mạnh và văn minh".
Một số ít trường hợp từng bị xử lý về nội dung, ca từ gồm: Nhóm Rap Nhà Làm với sản phẩm xúc phạm tôn giáo (bị phạt 35 triệu đồng), Chị Cả với bản Censored, nói về quan hệ bố chồng - con dâu (bị phạt 45 triệu đồng).
Phó giáo sư, Tiến sĩ Bùi Hoài Sơn - Ủy viên Thường trực Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội - ủng hộ việc Ban Tuyên giáo và Dân vận Thành ủy TP HCM ra văn bản nhắc nhở các nghệ sĩ có ca khúc lệch chuẩn. Ông cho rằng âm nhạc là loại hình nghệ thuật có sức lan tỏa mạnh mẽ, tác động sâu sắc đến nhận thức, cảm xúc và hành vi xã hội. Vì thế, việc nhắc nhở, định hướng nghệ sĩ, nhà sản xuất, các đơn vị tổ chức biểu diễn là điều cần thiết để xây dựng môi trường lành mạnh, tôn trọng công chúng, nhất là thanh thiếu niên.
"Mục đích không nhằm hạn chế tự do sáng tạo mà là để đảm bảo sự sáng tạo đó được đặt trong khuôn khổ các giá trị văn hóa, đạo đức, pháp luật và thuần phong mỹ tục của dân tộc", ông Sơn nói.
Không phải rapper nào cũng sử dụng ca từ tục. 10 năm trở lại đây, nhiều rapper như Double2T, Tiêu Minh Phụng, Mikelodic dần bỏ lối rap bắt chước thuần túy theo nhạc Âu Mỹ, đưa nhiều chất liệu truyền thống Việt vào âm nhạc. Đen Vâu với những bản rap về cuộc sống, tình yêu, triết lý sống, truyền tải thông điệp tích cực. Các game show như Rap Việt, King of Rap, Anh trai say hi cũng có nhiều sản phẩm với ca từ văn minh, được công chúng yêu thích.
Hà Thu
