Công tác nghiên cứu, sáng tạo những giải pháp cho công trình xây dựng ứng phó hiệu quả với bão, lũ, lụt có vai trò rất quan trọng đối với đời sống nhân dân cũng như sự phát triển chung của đất nước
Khoảng 40% dân số toàn cầu sống ở các khu vực ven biển cách đại dương chưa đầy 100km, đối mặt với những thách thức về khí hậu như: mực nước biển dâng cao, lượng mưa lớn và lũ lụt cực đoan. Điều này gây ra tổn thất và thiệt hại 40 tỷ USD hàng năm. Theo UN’s Sendai Framework về Giảm thiểu rủi ro thiên tai, từ năm 2002 đến 2012, đã có 700.000 người chết, hơn 1,4 triệu người bị thương và khoảng 23 triệu người mất nhà cửa do hậu quả của những thảm họa này (The Conversation, 1/06/2019).
Những đợt bão lũ xảy ra ở miền Trung vừa qua, lũ lụt, lở đất đã ảnh hưởng đến cuộc sống của hàng chục triệu người, hàng triệu gia đình; gây thiệt hại vô cùng to lớn về người và tài sản. Do biến đổi khí hậu, dự báo đến năm 2050, sẽ có khoảng 31 triệu người Việt Nam phải sống trong các khu vực có khả năng bão, lũ, lụt cao. (Climate Central 29/10/2019, Nature Communications).
Do đó, nghiên cứu, sáng tạo những phải pháp cho công trình xây dựng có thể ứng phó hiệu quả với bão, lũ, lụt rất quan trọng đối với đời sống nhân dân và cả sự phát triển chung của đất nước; đặc biệt là những vùng nông thôn, miền núi,…nơi cuộc sống người dân còn rất khó khăn.
1. Tìm hiểu một số giải pháp nhà chống lụt, bão
- Một số giải pháp chính để làm nhà chống lụt bão:
– Thứ nhất, công trình có thể nổi trên mặt nước.
– Thứ hai, công trình vẫn cố định trên mặt đất nhưng sẽ bổ sung một số bộ phận hoặc giải phápcó thể khắc phục các tác hại do bão, lũ lụt gây nên.
- Giải pháp khác:
– Kết hợp 2 giải pháp trên
– Làm đê bao quanh nhà
– Nhà có thể di chuyển ra khỏi nơi nguy hiểm khi có bão, lũ lụt
Không có giải pháp nào hoàn hảo và thỏa mãn được mọi yêu cầu. Lựa chọn giải pháp nào phải cân nhắc nhiều yếu tố (vị trí, địa hình khu đất, khả năng kinh tế…).
1.1. Giải pháp nhà nổi
- Nhà nổi:
Nhà nổi (hoặc nhà an toàn, nhà chống lũ) là ngôi nhà được biết đến rất nhiều trong đợt lũ lụt ở Miền Trung vừa qua.
Ra đời từ năm 2013, dự án Nhà chống lũ của “Quỹ Sống” đã xây dựng 795 căn nhà nổi trên khắp cả nước, giúp hơn 4000 người dân có mái nhà an toàn trong thiên tai. Ở Quảng Bình có khoảng 500 hộ dân có nhà chống lũ, trong đó có mô hình nhà phao biệt lập với 99 căn do dự án Nhà chống lũ trực tiếp hỗ trợ xây dựng.
Nhà chống lũ ở Quảng Bình Dù phần lớn nhà nổi ở miền Trung là những “ngôi nhà” đơn giản và thiếu tiện nghi, nhưng nó là “ cứu cánh” của rất nhiều gia đình.
Nhà nổi là những ngôi nhà tích hợp nhiều tiện nghi của một căn hộ (chỗ ngủ, bếp, ăn, vệ sinh…) được chế tạo, lắp dựng để chống lại lũ lụt thường xuyên, nó cũng là những ngôi nhà có thể ở lâu dài.
Để nâng ngôi nhà, ngoài sức nước, người ta có thể nâng bằng piston, bằng tời, hệ thống khung treo v.v…
Mô hình nhà ở nổi phổ biến ở nhiều vùng trên thế giới. Một số nơi, từ những ngôi nhà chống ngập lụt này người ta có thể biến thành các nhà hay làng du lịch nổi.
Để chế tạo những ngôi nhà kiểu này, phải tính toán thận trọng bởi những người chuyên nghiệp và phải được phép lưu hành của chính quyền địa phương.
- Nâng cao hiệu quả sử dụng nhà nổi:
Vấn đề chung của các ngôi nhà nổi là sự ổn định trên mặt nước. Các ngôi nhà nổi thường quá mong manh trước gió to, sóng lớn, khả năng trôi dạt, lật có thể xảy ra.
Những ngôi nhà nổi xuất hiện ở Việt Nam trong thời gian vừa qua, nhiều ngôi nhà được lắp dựng tự phát, sơ sài, tạm bợ… chưa quan tâm đến sức khỏe, vệ sinh môi trường và các sinh hoạt cần thiết hàng ngày.
- Kiến nghị:
– Phải có sự hướng dẫn chuyên nghiệp, nhất là những nhà nổi có diện tích, khối tích lớn.
– Tạo các liên kết: Nhà nổi – vật cố định, nhà nổi – vật nổi (bè, thuyền, cây khô…), nhà ở nổi – nhà ở nổi, liên kết thuyền với nhau khi chống bão hoặc để dễ đi lại giữa thuyền nọ với thuyền kia…
– Chia thành các block nhỏ có thể lắp ghép. Có thể xếp gọn gàng để dễ bảo quản. Ngoài ra, có thể di chuyển đến vùng cấp thiết hơn, đem cho hoặc sang nhượng.
– Các cơ sở đóng, chế tạo thuyền nên phối hợp với người dân để sản xuất các loại nhà nổi.
1.2. Giải pháp nhà cố định
Ngoại trừ những gia đình thường xuyên sống, làm nghề trên sông nước, phần lớn đều không sẵn sàng sống trong những ngôi nhà không ổn định. Nhà cố định chống lụt bão là ngôi nhà kiên cố, tích hợp thêm các bộ phận hay giải pháp khắc phục tác hại do gió bão, ngập úng gây ra.
Điều thường gây lo ngại là nước lụt có thể ngập quá ngưỡng an toàn dự kiến.
- Nhà có nhiều hơn một tầng – Nhà sàn:
Những ngôi nhà cao hơn một tầng hoặc có mái bằng không hoàn toàn vô sự trong lũ lụt. Bão lụt sẽ làm hỏng tường, thậm chí làm sập, làm hỏng lương thực, thực phẩm, thiết bị điện, đồ vải, đồ gỗ, tủ bếp hoặc thậm chí có thể thiệt mạng do sự cố điện.
Thiệt hại về tài sản tuy không thể so sánh với an toàn tính mạng, nhưng là loại thiệt hại phổ biến, ảnh hưởng nghiêm trọng đến đời sống người dân, làm sụp đổ thành quả lao động tích lũy nhiều năm trời.
Để tránh thiệt hại về tài sản, với những ngôi nhà cố định, người ta có thể: đưa lên cao, chuyển đến nơi an toàn, bọc lại. Với tâm lý luôn phải ở cạnh tài sản của mình, trong lũ lụt, người ta thường có xu hướng đưa lên cao.
Nếu có điều kiện, nên xây nhà sàn hoặc tầng 1 hầu như để trống. Nhà sàn ngoài chống lũ lụt hiệu quả còn tạo ra (dù ít) cơ hội thoát hiểm trong những vụ lở đất, lũ ống – vốn được xem là không có cách nào cứu vãn được.
Một số nhà ở miền Trung trước đây chưa có điều kiện xây nhà mái bằng hoặc nhà có hơn 1 tầng, người ta đổ mái bằng ở phần hiên nhà. Đây là giải pháp để ngôi nhà chắc chắn hơn với bão lụt.
- Nhà có gác xép (hoặc cái “Tra”):
Trong mùa lũ lụt vừa qua ở miền Trung, cái “Tra” là cách chống những cơn lũ lụt hiệu quả. Khi có nguy cơ ngập cao hơn, họ thoát ra ngoài bằng thuyền. Dĩ nhiên, gác xép hay cái tra khó chứa được các đồ vật quá lớn như tủ,vật nuôi… Ngoài ra, cần chuẩn bị các cửa mái để thoát ra ngoài.
- Nhà Lưỡng cư:
Kết hợp hai giải pháp cố định với làm nổi ngôi nhà – Nhà cố định nhẹ đặt lên trên một hệ thống khung ( bê tông cốt thép, gỗ, thép…).
- Nhà Lõi: Nhà lõi sử dụng một phần nhà kiên cố, làm nơi “cứu nạn” tại chỗ, đồng thời là cái lõi để phát triển của ngôi nhà. Nhà lõi chưa giải quyết được vấn đề di chuyển tài sản lớn, đồ đạc, các tiện nghi sinh hoạt của con người do diện tích nhỏ.
- Nâng cao hiệu quả chống lũ lụt của loại nhà cố định:
Các ngôi nhà cố định không chỉ đáp ứng việc chống lụt, bão mà còn phải thực hiện nhiều chức năng khác về ở, đặc biệt là nhà sàn. Do đặc điểm cấu tạo, nhà sàn (và loại lưỡng cư) có khả năng ứng phó tốt với ngập lụt mà sinh hoạt ít bị đảo lộn. Ngoài ra, nó có ưu điểm thông thoáng, phù hợp với tiêu chí kiến trúc xanh, tiện lợi di chuyển bằng thuyền trong điều kiện lụt bão.
Cần hướng đến khả năng sản xuất cấu kiện đúc sẵn (cột, tấm lợp, tấm tường vách ngăn, thiết bị vệ sinh, xử lí rác và nước thải…), nhẹ, kháng nước… với tiêu chí giảm giá thành xây dựng.
Cần tính toán để cao độ sàn tầng 1 ở mức an toàn (quan sát, thông tin từ các cơ quan trách nhiệm v.v…). Những ngoi nhà ở đô thị, cần nghiên cứu, sản xuất các tấm chắn để ngăn nước lụt, rác vào trong nhà.
1.3. Một số giải pháp khác
– Xây dựng tường chắn, đê bảo vệ xung quanh ngôi nhà.
– Ngôi nhà di động do KTS Hồ Văn Thọ (Công ty Vĩnh Thành) thiết kế. Đây là ngôi nhà đảm bảo tiện nghi cho một gia đình nhỏ và có thể di chuyển đến vị trí an toàn khi có bão lụt.
– Các container được tái sử dụng thành các phòng ở… được trang bị các thiết bị tiện nghi đảm bảo bảo cuộc sống và vệ sinh môi trường.
– Kinh nghiệm dân gian: sử dụng một số vật dụng có sẵn trong nhà như dát giường, phản, giường, tấm gỗ… liên kết với khối nổi ( hộp xốp, phao, gỗ, thùng rỗng ) để nuôi nhốt gia súc, gia cầm, tủ gỗ, lương thực… khi lụt.
2. Những vấn đề khác cần được trao đổi
Để chống lại với tác động tiêu cực của bão lụt, không thể chỉ trông chờ vào những giải pháp kỹ thuật. Cần trao đổi thêm những vấn đề sau để tăng hiệu quả của các giải pháp đã trình bày ở trên :
2.1 Chủ trương chung về xây dựng nhà ở trong vùng lụt bão
– Phải có sự chỉ đạo tập trung để phối hợp các nỗ lực của cộng đồng, các cơ quan, tổ chức, cá nhân và đơn vị chuyên môn. Khắc phục tình trạng mạnh ai nấy làm, lãng phí nguồn lực xã hội.
– Các giải pháp nhà chống lụt bão không chỉ hướng tới bảo vệ tính mạng con người trong lũ lụt, mà còn phải hướng tới đời sống của họ trong và sau lũ lụt.
– Hướng tới các giải pháp xanh – bền vững. Dần hạn chế sử dụng các giải pháp tạm bợ và lạm dụng tài nguyên thiên nhiên; tăng cường sử dụng vật liệu tái chế, năng lượng tái tạo.
– Cần có cơ quan chuyên môn có trách nhiệm cung cấp thông tin, hướng dẫn kỹ thuật cho các địa phương và người dân xây dựng nhà; đưa ra các cảnh báo, quy định, quy chế, quy chuẩn,… về xây dựng tại những khu vực rủi ro cao.
– Khuyến khích doanh nghiệp sản xuất các loại vật liệu nhẹ, bền, kháng nước
2.2. Công tác quy hoạch
Quy hoạch có vai trò quyết định trong điều kiện khu vực có nguy cơ cao. Cần đặt từng ngôi nhà trong một quy hoạch – kế hoạch chung về phòng chống, cứu hộ, cứu nạn của cả cộng đồng; tránh làm riêng lẻ, rời rạc, cản trở nỗ lực của các bên trong ứng phó với thiên tai.
Cân nhắc thận trọng phát triển dân cư, đô thi, phát triển kinh tế tại các khu vực được cảnh báo, dự báo có nguy cơ rủi ro cao bởi thiên tai và biến đổi khí hậu.
Kiên quyết di dời các nhà dân hoặc khu vực dân cư trong khu vực có cảnh báo rủi ro cao như : nhà chắn các nơi hợp thủy giữa các quả đồi, nhà dưới các địa hình quá dốc, nhà dưới chân các ta-luy nguy hiểm, khu vực cảnh báo sạt lở, lũ quét v.v… Cần có những chương trình dài hạn, ngắn hạn cho việc phát triển các điểm dân cư nông thôn, vùng sâu, vùng xa…
2.3. Thiết kế công trình
Trong những năm vừa qua, nhiều tổ chức xã hội và chuyên gia (Hội KTS Việt Nam, UNDP, VIAR, các đơn vị xây dựng – tư vấn thiết kế, Quỹ sống, các KTS …) đã tổ chức thi tuyển mẫu nhà ở vùng bão, lụt, nhằm tìm ra những mẫu thiết kế khả thi ứng phó với thiên tai và biến đổi khí hậu. Tuy nhiên, không quá nhiều ý tưởng thiết kế được triển khai trên thực địa. Đâu là vấn đề ?
– Tính thực tiễn: Người thiết kế mới nhìn nhận ngôi nhà chống bão lụt mới ở mức độ của “người trên bờ“, chưa nhìn nhận dưới góc độ “người dưới nước”. Cần hiểu biết các tác động của bão, lũ, lụt… đến ngôi nhà cũng như tâm lý, cảm xúc, hành xử của con người trong bão lụt.
– Kiềm nghiệm, thử thách của các mẫu thiết kế: Không nhiều người sẵn sàng chi vài chục triệu hoặc hàng trăm triệu cho những thiết kế chưa có kiểm nghiệm thực tế. Các cơ quan, tổ chức, đơn vị… cùng với thiết kế mẫu cần cung cấp những ngôi nhà mẫu nơi thực địa.
– Cung cấp các hướng dẫn: Dự án Nhà chống lũ – Quỹ Sống làm rất tốt việc này. Không chỉ thiết kế mẫu, trực tiếp thực hiện, nhóm dự án còn để người dân hiểu và chủ động sáng tạo trong việc sử dụng những vật liệu, vật tư dễ kiếm, dễ có, cũng như huy động nhân công từ họ hàng, cộng đồng… để tự tạo nên ngôi nhà chống lũ lụt hiệu quả với chi phí tối thiểu.
2.4. Tài sản của người dân
Nhiều người chọn giải pháp nguy hiểm là ở lại với ngôi nhà dù ngập lụt dâng cao… để bảo vệ ngôi nhà và tài sản.
Tài sản lớn, cồng kềnh (như ô tô, máy nông cụ, đồ gỗ…) hoặc gia súc lớn thường gây rất nhiều phiền toái khi ngập lụt, nhất là ở giai đoạn đầu của lụt, khi tâm lý chưa kịp thích ứng. Vì vậy, thiết kế và xây dựng những ngôi nhà chống lụt bão phải tích hợp các giải pháp bảo vệ tài sản của người dân.
2.5. Thẩm mỹ kiến trúc và sử dụng nhà chống lũ sau lũ lụt
Không thể coi ngôi nhà chống lụt bão chỉ là “ngôi nhà an toàn” mà không tính đến các nhu cầu khác như: thông thoáng, chống nóng, vệ sinh … Người ta sẽ cảm thấy thế nào khi sau trận lụt, có một “núi“ tôn ở sân nhà hoặc một cái “lô cốt“ nằm chính giữa nhà làm mất vẻ đẹp của những ngôi nhà mái ngói 1 tầng nền nã?
2.6. Thay đổi thói quen tư duy của người dân về xây dựng nhà vùng bão lụt
Bất chấp những cảnh báo, do sinh kế, người dân vẫn xây dựng nhà trong những khu vực dễ gặp rủi ro bởi thiên tai. Nhiều người cho rằng:“Bão lũ thì tồi tệ, nhưng khả năng nó sẽ xảy ra bao nhiêu lần trong một năm. Có đáng để xây dựng một cách phức tạp thế?”.
Tôn trọng tự do cá nhân là cần thiết, song có nên nghiên cứu, vận dụng các giải pháp được luật hóa như ở Mỹ?
Khi xây nhà trong vùng có hiểm họa lũ lụt cao, người dân Mỹ buộc phải mua bảo hiểm, hiểm họa càng cao, tiền mua bảo hiểm càng lớn. Những quy định có tính bắt buộc này khiến cho người dân phải suy nghĩ, trước khi quyết định có xây nhà ở đó không.
Pháp luật nhiều nước cũng không cho phép sử dụng những ngôi nhà tạm bợ, không được kiểm nghiệm kỹ thuật, thiếu an toàn… dù để chống lũ lụt.
2.7. Công nghệ và vật liệu xây dựng
Để xây dựng những ngôi nhà có năng lực chống chịu thiên tai tốt, tiết kiệm và bảo vệ tài nguyên tự nhiên, có tính thẩm mỹ… cần phải sử dụng những loại vật liệu đặc dụng, có thể sản xuất hàng loạt.
Cho đến nay, dường như chưa có những nghiên cứu và giải pháp thiết kế có thể triển khai xây lắp trên diện rộng để thu hút các nhà sản xuất vật liệu xây dựng theo hướng công nghiệp hóa, sản xuất hàng loạt với giá thành rẻ và sử dụng hiệu quả.
Kết luận
Ông cha ta có câu: “Lụt thì lút cả làng“ hay “Đừng để nước đến chân mới nhảy“. Rõ ràng, những kinh nghiệm xưa về phòng chống bão lụt còn rất hữu ích. Lụt không chỉ ảnh hưởng đến người bị lụt mà còn gây khó khăn, thiệt hại cho cả xã hội. Mặt khác, phòng chống lụt bão (đứng đầu trong 4 hiểm họa Thủy, Hỏa, Đạo, Tặc) không đúng cách, không chỉ có thể thiệt hại mà còn tạo ra những nguy cơ mới.
Các giải pháp cần hướng đến là phát triển ổn định lâu dài; giảm thiểu chi phí; thi công lắp dựng đơn giản; thích ứng với mọi điều kiện hoàn cảnh về kinh tế, xã hội ở từng địa phương, vị trí cụ thể; Nghiên cứu toàn diện, có cơ sở thực tiễn và khoa học; Kiểm chứng, kiểm nghiệm, tránh tùy tiện, tự phát.
Cần tổng kết, đánh giá và nghiên cứu thận trọng kết quả các giải pháp; từ đó lựa chọn, bổ sung những yếu tố mới, áp dụng công nghệ, sử dụng vật liệu mới, làm cho việc xây dựng những ngôi nhà có khả năng ứng phó với thiên tai và biến đổi khí hậu một cách hiệu quả, tránh lãng phí các nguồn lực của xã hội, kể cả nguồn lực tài trợ và vận động tài trợ.
Kiến nghị một điều quan trọng: Cần phải ban hành Sổ tay hướng dẫn xây dựng nhà ở vùng chống bão lụt v.v…
ThS.KTS Vũ Hồng Thủy
XEM THÊM:
- Biến đổi khí hậu ảnh hưởng tới hạ tầng giao thông nông thôn Việt Nam: Tăng cường giải pháp sinh học trong bảo trì đường bộ
- “Chúng ta là KTS, chắc chắn phải làm đúng nghề, đúng trách nhiệm với đồng bào nông thôn nghèo khó”- KTS Nguyễn Tấn Vạn
- Tổ chức hệ thống dân cư và nhà ở nhằm giảm thiểu bất lợi do thiên tai ở Đồng bằng Sông Cửu Long
