Những tuần gần đây, Frank Eckard, CEO hãng sản xuất nam châm Magnosphere (Đức), liên tục nhận được nhiều cuộc gọi đặt hàng. Ông cho hay các hãng xe và nhà cung cấp linh kiện rơi vào tình trạng tuyệt vọng khi tìm nguồn nam châm thay thế đang cạn kiệt, do Trung Quốc siết chặt xuất khẩu đất hiếm.
Một số người nói rằng nhà máy của họ có thể phải ngừng hoạt động giữa tháng 7 nếu không kịp có nguồn dự phòng. "Toàn bộ ngành ôtô đang trong trạng thái hoảng loạn. Họ sẵn sàng trả bất cứ giá nào", ông kể.
Hôm 3/6, sau cuộc gặp với Bộ trưởng Thương mại Trung Quốc Vương Văn Đào, Ủy viên châu Âu Maros Sefcovic bày tỏ "tình hình rất đáng lo với ngành ôtô châu Âu, nền công nghiệp, bởi đất hiếm và nam châm vĩnh cửu là thành tố không thể thiếu trong sản xuất".
Hiệp hội Các nhà cung cấp linh kiện ôtô châu Âu (Clepa) hôm 4/6 xác nhận thiếu hụt đất hiếm khiến một số dây chuyền và nhà máy tại châu Âu đóng cửa. "Tác động sẽ còn tăng khi lượng tồn kho cạn kiệt", họ nêu. Trong khi đó, Sylvain Broux, Chủ tịch Ủy ban liên lạc ngành công nghiệp cung ứng ôtô Pháp (Clifa) cho biết đã "chuyển sang chế độ quản lý khủng hoảng".
Bên trong nhà máy BMW tại Munich, Đức, ngày 5/12/2023. Ảnh: Reuters
Tình hình không khá hơn ở châu Á. Cuối tháng 5, hãng xe Suzuki (Nhật Bản) buộc phải ngừng sản xuất mẫu Swift do thiếu một số linh kiện được cho là dẫn xuất của đất hiếm, theo Nikkei. Tại Ấn Độ, tập đoàn Bajaj - một trong những nhà sản xuất lớn nhất - cảnh báo nếu tình hình không thay đổi, khủng hoảng thiếu đất hiếm từ Trung Quốc sẽ "ảnh hưởng nghiêm trọng" đến sản xuất xe điện vào tháng 7.
Cùng thời điểm, Ford tạm dừng sản xuất mẫu SUV Explorer trong một tuần vì nhà cung cấp hết nam châm làm từ hợp kim đất hiếm. Việc khôi phục dòng chảy thương mại kim loại này cũng trở thành nội dung hàng đầu trong cuộc đàm phán Mỹ - Trung Quốc tại London tuần này.
'Sức mạnh' đất hiếm của Trung Quốc
Trung Quốc kiểm soát khoảng 70% sản lượng đất hiếm toàn cầu. Riêng với đất hiếm nặng, nước này nắm tới 99% công suất tinh luyện và 90% sản lượng nam châm vĩnh cửu, tương đương 200.000 tấn mỗi năm.
Những nam châm này được chế tạo từ hợp kim kim loại và đất hiếm, với các đặc tính từ tính rất đặc biệt. Loại làm từ sắt và neodymium - một nguyên tố đất hiếm - mạnh gấp 10 lần nam châm ferrite thông thường. Khi thêm dysprosium hoặc terbium - hai kim loại đất hiếm nặng - chúng có thể chịu được nhiệt và giữ được từ tính lâu dài, vì thế được gọi là nam châm vĩnh cửu.
Hoạt động khai thác tại một mỏ đất hiếm ở Nội Mông (Trung Quốc). Ảnh: Reuters
Ngày nay, nam châm vĩnh cửu có nguyên tố đất hiếm được gọi là nam châm đất hiếm, chúng hiện diện trong hầu hết mọi khía cạnh cơ giới và công nghệ, từ máy nướng bánh mì, lò vi sóng, điện thoại thông minh đến thiết bị chẩn đoán y khoa, hệ thống tên lửa và nhiều lĩnh vực khác. Ngành công nghiệp ôtô thuộc nhóm tiêu thụ lớn nhất, với nam châm được dùng trong loa, cơ cấu cần gạt nước, hệ thống phanh, ghế chỉnh điện và cả động cơ (điện, đốt trong).
Một chiếc ôtô điện trung bình sử dụng 0,5 kg đất hiếm, trong khi xe xăng cần khoảng một nửa mức này, theo Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA). Alexandre Marian, chuyên gia tư vấn tại AlixPartners (Paris) cho biết một chiếc xe hybrid chứa khoảng 1-5 kg đất hiếm, trị giá từ 50 đến 200 USD. "Mức này không lớn so với giá trị xe, nhưng lại là thiết yếu cho quá trình sản xuất", ông nói.
Hồi tháng 4, Bắc Kinh siết chặt việc xuất khẩu đất hiếm với lý do an ninh quốc gia và nghĩa vụ không phổ biến vũ khí, bởi chúng là thành phần trong sản xuất tên lửa, vũ khí hạt nhân. Ban đầu, nhiều nhà sản xuất trên thế giới tin rằng Trung Quốc chỉ nhắm đến chuỗi cung ứng quốc phòng Mỹ và họ sẽ được miễn trừ.
Nhưng hy vọng nhanh chóng tiêu tan. Các công ty muốn xuất khẩu đất hiếm nặng và dẫn xuất của chúng phải xin giấy phép riêng cho từng khách hàng nước ngoài. Vì thế, giới chức địa phương đặc biệt kỹ lưỡng khi xét duyệt hồ sơ.
Clepa cho hay đã gửi hàng trăm đơn xin cấp phép từ tháng 4 nhưng chỉ 25% trong số đó được chấp thuận. Hiệp hội này cho rằng các thủ tục không đồng nhất giữa các địa phương của Trung Quốc, nhiều trường hợp bị từ chối vì lỗi hành chính rất nhỏ.
Nỗ lực "giải khát" đất hiếm
Cả Mỹ và châu Âu đều ưu tiên đàm phán để nối lại dòng chảy đất hiếm từ Trung Quốc. Hôm 11/6, sau thời gian đàm phán tích cực tại London (Anh), Tổng thống Mỹ Donald Trump cho biết thỏa thuận thương mại với Trung Quốc đã hoàn tất để lãnh đạo hai nước phê duyệt. Trong đó, Bắc Kinh đồng ý sẽ cung cấp nam châm và các loại đất hiếm. Đổi lại, Washington đáp ứng cho Bắc Kinh một số đề nghị.
Kim loại này cũng là chủ đề căng thẳng trong quan hệ Trung Quốc - Liên minh châu Âu (EU), nơi Bắc Kinh nắm lợi thế đáp trả khi xe điện của họ bị áp thuế cao từ tháng 10/2024. Cuối tuần trước, Bộ Thương mại Trung Quốc cho biết nước này sẵn sàng đẩy nhanh việc xem xét và phê duyệt xuất khẩu đất hiếm cho các doanh nghiệp EU.
Tuy nhiên, cơ quan này lưu ý các cuộc tham vấn về cam kết giá với xe điện do Trung Quốc sản xuất và xuất khẩu sang EU đã bước vào giai đoạn cuối, nhưng vẫn cần thêm nỗ lực từ hai phía. Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen sẽ đến Bắc Kinh vào tháng 7 và xác định đây là một trong những ưu tiên hàng đầu trong chương trình nghị sự của bà.
Thomas Kruemmer tin rằng Trung Quốc sẽ không có lợi gì khi kéo dài siết xuất khẩu đất hiếm với các nước khác ngoài Mỹ, nếu không muốn tạo động lực họ đẩy nhanh chiến lược tự chủ chuỗi cung ứng.
Những ý tưởng tìm nguồn cung khác hoặc nâng dần khả năng tự chủ, giảm lệ thuộc vào đất hiếm, nam châm đất hiếm đã manh nha. "Điều quan trọng hiện nay là nhận diện và tìm ra các giải pháp thay thế ngoài Trung Quốc", Joseph Palmieri, Giám đốc chuỗi cung ứng của tập đoàn Aptiv nói.
Một số chuyên gia chỉ ra bài học kinh nghiệm của Nhật Bản. Bắc Kinh từng áp hạn chế xuất khẩu kim loại này trong tranh chấp năm 2010, buộc Tokyo phải tìm nguồn thay thế. Đến 2018, Trung Quốc chỉ còn chiếm 58% lượng đất hiếm nhập khẩu của Nhật.
"Trung Quốc luôn có thể sử dụng 'lá bài đất hiếm' bất cứ khi nào họ muốn", Mark Smith, CEO công ty khai khoáng NioCorp đang phát triển dự án đất hiếm ở Nebraska (Mỹ) cảnh báo.
Nguồn tin Reuters cho hay, Hyundai - hãng xe lớn thứ ba thế giới - đã tích trữ đất hiếm từ sớm nên có khả năng chống chọi tốt hơn nhiều đối thủ trước các hạn chế đã ảnh hưởng đến sản xuất và chuỗi cung ứng của các hãng như Ford hay BMW.
Theo một nhà đầu tư tham dự cuộc họp kín của Hyundai, hãng có "nhiều dư địa linh hoạt" hơn so với các đối thủ trong vấn đề chuỗi cung ứng liên quan đến đất hiếm. Nỗ lực đa dạng hóa nguồn cung và cải thiện khâu thu mua đã giúp hãng duy trì sản xuất xe điện và hybrid ổn định "ít nhất trong khoảng một năm tới".
Về dài hạn, các hãng xe nỗ lực thoát phụ thuộc vào nam châm đất hiếm Trung Quốc, thậm chí phát triển loại không cần các nguyên tố này. Tại Mỹ, công ty Niron trụ sở ở Minneapolis đã phát triển loại nam châm không chứa đất hiếm và huy động hơn 250 triệu USD từ GM, Stellantis và Magna.
Tuy nhiên, phần lớn các dự án vẫn cần thêm nhiều năm để đạt quy mô thương mại. GM, BMW và các nhà cung ứng lớn như ZF hay BorgWarner đều đang phát triển động cơ sử dụng ít hoặc không dùng tới kim loại này. Tuy nhiên, rất ít bên đạt được quy mô sản xuất đủ lớn để giảm giá thành.
EU đã khởi động một số sáng kiến như Đạo luật Nguyên vật liệu Chiến lược nhằm tăng nguồn cung đất hiếm tại châu Âu. Nhưng Noah Barkin, cố vấn cấp cao tại Rhodium Group (Mỹ) cho rằng tốc độ vẫn còn quá chậm.
Ngay cả những doanh nghiệp đã phát triển được sản phẩm thương mại cũng đang vật lộn về giá so với Trung Quốc. Ông David Bender, đồng lãnh đạo mảng tái chế nam châm của tập đoàn kim loại Đức Heraeus cho biết dây chuyền hiện mới chạy 1% công suất và có thể phải đóng cửa vào năm sau nếu doanh thu không cải thiện.
Phiên An (theo Reuters, Le Monde)
