Tại cuộc họp về dự thảo Nghị định giao nhiệm vụ, đặt hàng dịch vụ, hàng hóa công nghiệp đường sắt ngày 16/10, Phó thủ tướng Trần Hồng Hà nhấn mạnh mục tiêu cao nhất là hình thành ngành công nghiệp đường sắt độc lập, tự chủ, có năng lực làm chủ chuỗi giá trị và công nghệ cốt lõi.
Song Phó thủ tướng cho rằng nếu để thị trường tự vận hành, các chủ đầu tư mua sắm riêng lẻ sẽ không hình thành được doanh nghiệp đủ lớn, trong khi đầu tư cho lĩnh vực công nghiệp đường sắt đòi hỏi nguồn lực rất lớn. Theo đó, nhà điều hành cần có cơ chế tập trung, chính sách đủ mạnh để tạo thị trường, hình thành các ngành công nghiệp cơ bản, cơ khí chế tạo độc lập, tự thiết kế, sản xuất.
"Khi Nhà nước cam kết, doanh nghiệp mới dám đầu tư lớn", ông khẳng định. Theo ông, Nhà nước cần có cam kết về thị trường tiêu thụ ổn định cho các sản phẩm được đặt hàng, đồng thời ban hành chính sách ưu đãi vượt trội nhằm hỗ trợ doanh nghiệp trong nghiên cứu, chuyển giao công nghệ, đào tạo nhân lực và phát triển các viện nghiên cứu.
Bên cạnh đó, nhà điều hành cũng cần thành lập hội đồng thẩm định để lựa chọn doanh nghiệp, công bố danh mục và tiêu chí rõ ràng, bảo đảm tính minh bạch và cơ sở pháp lý chặt chẽ trong việc giao nhiệm vụ.
Dẫn kinh nghiệm Trung Quốc với hàng chục doanh nghiệp lớn cùng hàng nghìn doanh nghiệp phụ trợ, Phó thủ tướng cho rằng Nhà nước cần định hình, đặt hàng các doanh nghiệp đủ năng lực, phát triển hệ thống sản xuất linh kiện, chi tiết trong chuỗi sản xuất. Qua đó, Việt Nam sẽ hình thành nền công nghiệp hỗ trợ cho ngành đường sắt.
Phó thủ tướng Trần Hồng Hà phát biểu tại cuộc họp, ngày 16/10. Ảnh: VGP
Theo báo cáo của Bộ Xây dựng dự thảo Nghị định nhằm giải quyết vướng mắc thực tiễn là chưa có cơ chế giao nhiệm vụ, đặt hàng cung cấp dịch vụ, hàng hóa công nghiệp đường sắt sử dụng vốn ngân sách ngoài chi thường xuyên.
Dự thảo đưa ra tiêu chí lựa chọn nhà cung cấp nhằm lựa chọn được các doanh nghiệp có tiềm lực thực sự, đủ khả năng tiếp cận công nghệ đường sắt tiên tiến, đóng vai trò nòng cốt, dẫn dắt công nghiệp trong nước. Các doanh nghiệp cần tham gia sâu vào chuỗi cung ứng sản phẩm công nghiệp đường sắt, từng bước làm chủ công nghệ, hướng tới xây dựng thương hiệu quốc gia trong lĩnh vực này.
Ngoài doanh nghiệp lớn, các đơn vị quy mô nhỏ hơn được tham gia một số cấu phần của hàng hóa, dịch vụ công nghiệp đường sắt với vai trò đối tác phụ trợ, tạo nền tảng hình thành chuỗi công nghiệp hỗ trợ trong nước, thúc đẩy phát triển toàn diện ngành công nghiệp đường sắt Việt Nam.
Tại cuộc họp, đại diện một số bộ ngành cho rằng việc xây dựng cơ chế đặt hàng trong phát triển công nghiệp đường sắt phải được xem là đặt niềm tin vào những lĩnh vực mới, chưa có tiền lệ. Do đó, Nghị định cần xác định rõ ai là người có quyền đặt hàng để tránh tình trạng phân tán, chồng chéo khi triển khai. Đặc biệt, nhà điều hành cần nghiên cứu mô hình "tổng công trình sư" có đủ thẩm quyền và năng lực điều phối, kết nối và giám sát việc triển khai, bảo đảm sự đồng bộ giữa các chủ thể tham gia.
Nghị định cần gắn với lộ trình phát triển và khả năng nội địa hóa của doanh nghiệp trong nước. Theo đó, việc đặt hàng cần xác định rõ những sản phẩm doanh nghiệp trong nước có thể sản xuất, nội địa hóa và cung cấp cho các loại hình đường sắt hiện hữu, đô thị và tốc độ cao.
Tiêu chí đặt hàng cần chia thành hai loại. Với sản phẩm, dịch vụ hình thành trong tương lai, doanh nghiệp phải có nhà máy, dây chuyền, công nghệ, lao động, năng lực sản xuất, kiểm định, bảo hành, bảo trì và năng lực tài chính. Với sản phẩm đã có sẵn, tiêu chí chủ yếu là hợp chuẩn, hợp quy, kiểm định, bảo hành, bảo trì và bảo đảm đồng bộ.
Trong một số trường hợp, để bảo đảm tính đồng bộ và tương thích của thiết bị, nghị định cần cho phép đặt hàng nhập khẩu các cấu kiện, linh kiện chưa thể sản xuất trong nước nhưng cần thiết để bảo đảm sự thống nhất của toàn bộ hệ thống đường sắt.
Thứ trưởng Tài chính Đỗ Thành Trung cho rằng trong phát triển công nghiệp, đặc biệt là công nghiệp cơ khí, không doanh nghiệp nào đủ sức đứng riêng lẻ, mà cần hình thành hệ sinh thái các doanh nghiệp liên kết. Vì vậy, cách tiếp cận phải rõ ràng về loại hình, tiêu chí và năng lực doanh nghiệp được tham gia.
"Tiêu chí không chỉ dựa vào quy mô vốn hay khả năng vay tín dụng, mà cần chú trọng đến doanh nghiệp có đăng ký sở hữu trí tuệ, năng lực chuyên môn và uy tín. Nếu doanh nghiệp có công nghệ, có quyền sản xuất, năng lực thực tế thì tự khắc thị trường và các tổ chức tín dụng sẽ hỗ trợ", ông nói.
Tổng giám đốc Tổng công ty Đường sắt Việt Nam Hoàng Gia Khánh nêu kiến nghị tại cuộc họp, ngày 16/10. Ảnh: VGP
Cùng quan điểm, Tổng giám đốc Tổng công ty Đường sắt Việt Nam Hoàng Gia Khánh kiến nghị cho phép các doanh nghiệp Việt Nam, gồm cả doanh nghiệp nhà nước và tư nhân, đều được tham gia đặt hàng sản xuất trong lĩnh vực công nghiệp đường sắt. Tuy nhiên, theo ông, để hình thành hệ sinh thái công nghiệp đồng bộ, cần có sự tham gia của nhiều doanh nghiệp trong chuỗi cung ứng. Ông Hoàng Gia Khánh cho rằng chỉ nên hình thành một tổ hợp công nghiệp đường sắt duy nhất, được quy hoạch tập trung để tránh dàn trải nguồn lực. Nhà nước cần định hướng, đặt hàng, và các doanh nghiệp tư nhân tham gia chuỗi cung ứng linh kiện, phụ kiện, thiết bị, hình thành hệ sinh thái chung cho phát triển công nghiệp đường sắt trong nước.
Kết luận cuộc họp, Phó thủ tướng Trần Hồng Hà yêu cầu Nghị định cần xác định rõ danh mục sản phẩm, chuỗi giá trị trọng tâm, không dàn trải, tập trung vào các lĩnh vực then chốt của ngành công nghiệp đường sắt. Cơ chế ưu tiên phát triển đường sắt tốc độ cao, vì khi làm chủ được lĩnh vực này sẽ tự động làm chủ được các phân ngành thấp hơn.
"Nhà nước cần 'đặt hàng' các sản phẩm, công nghệ chưa từng có, tạo bước đột phá về năng lực sản xuất trong nước", ông nói. Về phía doanh nghiệp tham gia, theo Phó thủ tướng, họ phải có kế hoạch chuyển giao công nghệ rõ ràng, cam kết tỷ lệ nội địa hóa tăng dần, có viện nghiên cứu, đội ngũ kỹ sư, năng lực thiết kế - chế tạo và đáp ứng các quy chuẩn, tiêu chuẩn kỹ thuật quốc tế. Đồng thời, doanh nghiệp cần tổ chức được hệ sinh thái sản xuất, có mạng lưới các đơn vị cung ứng phía dưới, thể hiện năng lực liên kết và tổ chức chuỗi sản xuất đồng bộ.
Về cơ chế đặt hàng, Phó thủ tướng khẳng định chủ thể đặt hàng là Nhà nước, không phải địa phương hay nhà đầu tư riêng lẻ. Tuy nhiên, đây là vấn đề mới, phức tạp và chưa có tiền lệ, Nghị định cần giới hạn phạm vi áp dụng, chỉ tập trung vào một số ngành chưa có để tránh dàn trải.
Dự án đường sắt tốc độ cao Bắc - Nam được Quốc hội chốt chủ trương đầu tư vào tháng 11/2024 với tổng vốn sơ bộ khoảng 1,7 triệu tỷ đồng, tương đương 67 tỷ USD. Tuyến đường dài 1.541 km, điểm đầu tại ga Ngọc Hồi (Hà Nội), điểm cuối tại ga Thủ Thiêm (TP HCM), đi qua 20 tỉnh thành. Đây là một trong những công trình hạ tầng chiến lược được kỳ vọng tạo động lực tăng trưởng mới cho nền kinh tế. Dự án được áp dụng hình thức đầu tư công, tổng mức đầu tư sơ bộ 1,713 triệu tỷ đồng (hơn 67 tỷ USD).
Trước đó, một số doanh nghiệp thể hiện mong muốn tham gia đầu tư dự án đường sắt tốc độ cao Bắc Nam, như Vinspeed (thuộc Vingroup), Thaco, liên danh Mekolor - Great USA, Công ty Xây dựng Thăng Long Quốc gia, Vận tải Đường sắt Việt Nam... Hoà Phát cũng dự kiến xây một nhà máy thép nhằm cung cấp sản phẩm thép ray cho dự án này.
Phương Dung
