Cảnh trong vở Aida - Ảnh: ĐẶNG VŨ TRUNG KIÊN
Aida, một kiệt tác thuộc giai đoạn "Verdi già", mới có lần đầu tiên ra mắt khán giả Việt ngày 28-11 vừa qua tại Hà Nội với sự trình diễn của nhóm ca sĩ trẻ từ Hanoi Camerata, nhóm sản xuất, đạo diễn từ Xí nghiệp điện ảnh Thăng Long.
Có gì trong bản dựng Aida lần đầu ở Việt Nam?
Aida ra đời trong thời kỳ châu Âu và phương Tây lên cơn sốt Ai Cập (Égyptomanie). Trước và sau Verdi, có nhiều nhà soạn nhạc mơ về Ai Cập rồi, trước thì có Mozart với Cây sáo thần, Rossini với Mosè ở Ai Cập, sau thì có Massanet với Thaïs, Philip Glass với Akhnaten.
Nhưng Aida, bi kịch về nàng công chúa Ethiopia bị bắt làm nô lệ lại trót yêu tướng quân Radamès, phò mã Ai Cập tương lai, vẫn là vở opera hoành tráng nhất về vùng đất này.
Dựng một vở opera theo đúng chuẩn những nhà hát quốc tế đòi hỏi cực kỳ nhiều nguồn lực xã hội. Khi phải cắt bỏ dàn nhạc, thu gọn dàn kèn, lược đi phần lớn yếu tố diễn xuất, khán giả có thể hỏi: thế tôi sẽ tận hưởng được gì trong bản dựng Aida lần đầu ở Việt Nam?
Đúng là vở diễn được rút gọn lại phân nửa, chỉ chọn ra những phân đoạn âm nhạc đặc sắc nhất, kết hợp một số yếu tố sân khấu ước lệ, tối giản nhưng có ý đồ cùng các đoạn dẫn truyện. Nhưng chính vì thế mà ta có dịp cảm nhận vẻ đẹp thuần túy trong âm nhạc của Aida. Ở đây âm nhạc thực sự là trung tâm trải nghiệm.
Sự công phu của Aida trải dài từ các đại cảnh âm nhạc lớn lao với nhiều giọng đan lớp, với dàn hợp xướng vang dội như dựng lên lớp tường thành Thebes hay kim tự tháp bằng âm nhạc; đến những nghi lễ thanh âm thần bí của phương Đông khiến ta rợn ngợp; và tất nhiên là những bản aria đi đến tận cùng nội tâm giằng xé của các nhân vật, đẩy các ca sĩ đi tới giới hạn của mình.
Trên thực tế người ta có cả thuật ngữ "giọng Verdi", chỉ những chất giọng dày dạn, tích tụ đủ nội lực đủ để khiến người ta bật khóc, nổi giận hay kinh hoàng theo tâm trạng nhân vật.
Những phân đoạn khiến bùng nổ nhất, khiến khán giả cũng phải giằng xé khi xem bản dựng Aida là các màn chồng giọng. Chẳng hạn ở cuối màn hai tác phẩm, với toàn bộ nhân vật chính xuất hiện cùng dàn hợp xướng.
Mỗi nhân vật là một tiểu vũ trụ
Trong khi dàn hợp xướng reo hò dưới giọng hát mang mệnh lệnh uy quyền của Pharaoh; trong khi tướng quân Radamès cất giọng kiêu hãnh vì chiến công đánh giặc hiển hách; trong khi công chúa Ai Cập Amneris hân hoan trong ngày hạnh phúc nhất đời mình; thì cùng với đó Aida hát những câu bi thương nhỏ máu; còn cha nàng hát những câu sục sôi, nuôi chí căm thù.
Hay ở cuối màn ba khi Aida bị cha mình buộc phải lừa dối Radamès để tìm đường thoát thân, một lần nữa các nhân vật chính lại cùng hiện diện, lại mang những tâm trạng trái ngược, kẻ ghen tuông, kẻ hy vọng, kẻ day dứt, kẻ ngờ vực...
Mỗi nhân vật là một tiểu vũ trụ; những tiểu vũ trụ ấy lại va chạm vào nhau, chồng chéo với nhau tạo nên những cú bùng nổ cảm xúc.
Nhưng có lẽ xúc động hơn cả là cảnh nàng Aida nguyện bị chôn sống theo Radamès, đoạn khép màn vở diễn: đôi tình nhân hợp táng thủ thỉ những lời ngợi ca tình yêu; còn nàng Amneris than khóc và cầu nguyện cho đôi tình nhân đã chết tìm được ủi an trên thiên đường.
Âm nhạc Verdi vì vậy dẫn ta đi hết những nấc thang trong linh hồn một con người trước cơn bão số phận không ngừng đổi chiều: từ kiêu dũng đến ê chề, từ đau thương đến hạnh phúc, từ đố kỵ đến cao thượng, từ tàn nhẫn đến khoan dung.
Thời gian qua nhiều nhóm nghệ thuật độc lập ở Việt Nam đã dàn dựng một kịch mục opera và operetta phong phú cho khán giả Việt. Những buổi biểu diễn quy mô nhỏ đến trung bình, giới thiệu những tác phẩm lớn dưới hình thức tối giản hoặc thể nghiệm, có khi bám sát bối cảnh nguyên tác, có khi sáng tạo ra một bối cảnh khác.
Nhưng chúng ta vẫn mong sẽ có một làn sóng những tác phẩm opera gốc lấy câu chuyện Việt Nam làm trung tâm. Như sân khấu opera thế giới đã chứng kiến Hồng Lâu Mộng, Tây Du Ký, thậm chí cả những bài từ của Lý Thanh Chiếu, Lục Du đều trở thành chất liệu.
Opera không xa vời với cảm thức phương Đông. Nói cho cùng, câu chuyện Aida chẳng phải thực ra rất gần với khán giả Việt vì sự giằng xé giữa tình yêu tổ quốc và tình yêu đôi lứa của nàng công chúa vong quốc Aida và người anh hùng Radamès đâu đó cũng mang vọng thanh của bi kịch Mỵ Châu - Trọng Thủy?
